Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya

Savol va topshiriqlar
1.  M.M.Kolsova,  Y.l.Isenina,  L.F.Fom ina  olib  borgan  ilmiy- 
tadqiqotlarini tavsiflab bering.
2.  Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarning mayda qo‘l motorika­
si  xususiyatlarini  ochib bering.
3.  Qo‘l barmoqlarining nozik harakatlanishini takomillashtirish 
yo‘llari.
189

---

IV bo‘Iim.  TIFLOPSIXOLOGIYA
XII  bob.  TIFLOPSIXOLOGIYA  FANINING  U M U M IY  
MASALALARI
12.1.  Tiflopsixologiya  fanining  predmeti,  maqsadi, 
vazifalari va  metodlari
Ko'rishida  nuqsoni  boigan  shaxsni,  uning  faolligi,  ishchan- 
lik  qobiliyatini  shakllantirish  juda  murakkab  jarayon  bo‘lib,  hosil 
bo£ladigan  individual  psixologik  tizim  turi,  shakli  va  sifatini  bel- 
gilaydigan  ham  ichki,  ham   tashqi  xarakterdagi  katta  miqdordagi 
turlicha  ta’sirlar,  ularning  murakkab  hamkorligiga  bogiiq.  Uning 
shakllanishiga  ta’sir  etish  uchun  ko‘rish  buzilganda  yuzaga  kela- 
digan  psixik  tuzilmalarning  xususiyatlarini  hisobga  olish  zarur. 
Psixik jarayonlar  qanchalik  ko‘p  va  nozik  farqlansa  (differensiatsi- 
yalansa)  va  ularning  kechish  tushunarli  boisa,  bola  ma’naviyati  va 
psixik rivojlanishi,  shuningdek,  uning xulqi darajasi shuncha yuqori 
boiadi,  qolaversa,  shaxsning  shakllanishi  tashqi  olam  ta’siri  bola­
ning ichki holatiga  adekvatligiga bogiiq. Agar bu  o‘rab turgan olam 
psixik  rivojlanish  va  qobiliyatlarni  kengaytirish  shartlariga  muvofiq 
kelmasa,  bolaning genetik strukturasida  berilgan  xossalar rivojlana, 
namoyon b o ia  va  kengaya  olmaydi.
Hech  shubha yo‘qki,  keyingi  yillarda  ko'rishda  nuqsoni  boigan 
bolalar  rivojlanishining,  bolaning  bilish  sohasi  va  shaxsi  shaklla­
nishiga ta’sir o£tkazadigan,  ichki biologik, tug£ma va nasliy sharoit- 
lari  o‘zgardi.  Biroq  ko£rish  patologiyasi  bo‘lgan  bolalarda  aksele- 
ratsiya va ko£rish analizatorining konstitutsional xususiyatlar fonida 
psixik  rivojlanish  xususiyatlarming  yuzaga  kelishi  ko£p  jihatdan 
mamlakatdagi  tarixiy  va  ijtimoiy  vaziyat  hamda  ko£rishda  nuqsoni 
boigan  bolalar  taiim -tarbiyasi,  reabilitatsiya  tizimi  bilan  belgila­
nadi.
Bola  psixikasi  va  u  yashayotgan  olamni,  uning  ko£p  qirrali  va 
rang-barang  bogiiqliklari  va  ta’sirlari  bilan  tushunish,  tanib  olish 
va to la  baholash juda qiyin.  Pedagogning kasbi aynan shundan  ibo- 
ratki,  u  rivojlanishning  har  bir  aylanasida  tarbiyalanuvchini  o£zi
190

---

uchun  yangidan  kashf qiladi,  unga  ijobiy  ta’sir  muammolariga,  ay­
niqsa  muvaffaqiyatsizlik  vaziyatida  duch  keladi.  0 ‘qituvchi  hamma 
vaqt  go'yo  uning bola  xulqining  asoslari  haqidagi  ratsional va faqat 
qisman  to'g'ri  bo'lgan tasavvurlari  asosiga  qurilgan  sa’y-harakatlari 
va  ta ’sir  metodlari  bir  vaziyatda  muvaffaqiyat  keltirmaydigan  va 
boshqasida  bola  bilan  kontakt  (aloqa)ni  topishga  yordam beradigan 
chegarada turadi.
Maxsus  psixologiyaning  ko'rishda  nuqsoni  bo'lgan  shaxslarning 
psixik  rivojlanishini  o'rganadigan  bo'lim i  «tiflopsixologiya»  nomi 
grekcha  «tiphlos»  —  ko'r  so'zidan  olingan  va  mazmuni  dastlab 
faqat  ko'zi  ojizlar  psixologiyasidan  iborat  bo'lgan.  Hozirgi  kunda 
tiflopsixologiyaning  o'rganish  obyekti  nafaqat  ko'zi  ojizlar,  balki 
ko'rishda  chuqur nuqsonlari bo'lgan  shaxslar hamdir.
Tiflopsixologiya  ko'rishda  nuqsoni  bo'lgan  shaxslar rivojlanishi- 
ning  qonuniyat  va  xususiyatlarini,  ko'rish  analizatori  faoliyatining 
buzilishi,  bu  nuqsonning  psixik  rivojlanishga  ta’siri  bilan  bog'liq 
bo'lgan  axborot  kamomadini  to'ldirishni  kompensator  jarayonlar­
ning  shakllanishi;  ko'rishda  nuqsoni  bo'lgan  bolalar  rivojlanishi- 
ning  yoshga  oid jihatlarini  o'rganadi.
Ko'rishda  nuqsoni  bo'lgan  shaxslarning  izolatsiyalangan  faoli­
yat  sohalari  tobora  qisqarib  borayotgani  va  zamonaviy  jamiyatda 
faoliyatning  turli  shakllari  o'rtasida  aloqalarning  kengayishi,  ular­
ning  dunyo  hamjamiyati  faollik  tizimiga  kiritilishi  tiflopsixologiya 
predmetini  kengaytirishni,  alohida  shaxs  va  uning  xususiyatlarini 
o'rganish  bilan  cheklanmasdan,  uning  oiladagi  aloqalari  va  o'zaro 
munosabatlari,  jamiyat,  muayyan  shaxslar  va  tashkilotlar  tomoni- 
dan  ko'zi  ojizlarga  munosabatni  ham   kiritishni talab  etmoqda.  Tif­
lopsixologiyaning  fan  sifatida  ajralishi  va  rivojlanishi  ko'zi  ojizlarni 
maxsus  maktablarda  o'qitishni  tashkil  etish  bilan  bog'liq.  Birinchi 
maktab  Parijda  Valentin  Gayui  tomonidan  1784-yilda  ochilgan. 
Ko'zi  ojizlar  psixologiyasi  tahlili  esa  birinchi  marta  fransuz  psi- 
xologiyasida  moddiyunchilik  (materialistik)  oqimining  asoschisi 
Deni  Didroning  «Ko'radiganlarga  nasihat  tarzidagi  ko'zi  ojizlar 
haqida xat»  asarida  amalga  oshirilgan.
Ilmiy 
psixologiyaning 
shakllanishi 
T.Geller, 
M.Kuns, 
K. Byurklen,  P.Villey,  A.A. Krogius,  V.S.Sverlov,  M.I.Zemsova,
191

---

Y.A. Kulagin,  A.G.Litvak,  N.Barrag,  T.Cutsforth,  M .Gottesman, 
Y. Hatwell,  M.Tobin  va  boshqalarning  ishlari  bilan  bog‘liq.  Biroq 
qator  mualliflar,  ayniqsa  ko‘zi  ojizlar  (P.Villey,  F.I.Shoyev),  ham 
ko‘radiganlar  uchun xos bo‘lgan umumiy psixologik qonuniyatlarga 
asoslangan  holda,  tiflopsixologiya  mavjudligini  inkor  etib  keladi. 
Keyingi vaqtda pedagogika va psixologiya,  sotsiologiya va ko‘zi  ojiz­
lar  hayoti,  faoliyatini  o'rganishni  maqsad  qilgan  boshqa  fanlarni 
birlashtirgan  yangi  «tiflologiya»  tushunchasi  iste’molga  kiritildi.
Dunyo  adabiyotlarida  hanuzgacha  ko‘zi  ojizlar  psixologiya- 
si  me’yorda  ko‘radiganlar  rivojlanishiga  qanchalik  yaqinligi,  yoki 
qanchalik  o‘ziga  xosligiga  nisbatan  ikki  xil  nuqtayi  nazar  mavjud, 
bu esa psixik rivojlanishning o‘z standartini yaratishni talab etadiki, 
har bir ko'zi  ojizning  rivojlanishi  unga tenglashtirilgan.
Bu  ikki  nuqtayi  nazar  butunlay  ko‘r  yoki  zaif  ko‘ruvchi  bo- 
laga  yondashuv  bilan  farq  qiladi.  Oxirgisi  psixik  rivojlanishda 
boshlang‘ich  deb  ko‘rish  nuqsonini,  uning  funksional  ahamiyati  va 
rivojlanishiga ta’sirini tan oladi, bu muqarrar ravishda bolalarda po- 
lisensorik  qayta  qurish  imkoniyatlarini  kamsitishga  olib  keladi.  Bu 
olimlar ongli yoki  anglashilmagan  holda rivojlanishning o‘ziga xos, 
odatda,  ko‘radiganlarning  rivojlanish  darajasidan  past  darajasi  psi­
xologik  standarti  nuqtayi  nazarini  yoqlavdi  (Xayes,  1953;  Tillmen, 
1967;  Uilz,  1970  va  b.).
Ko‘zi  ojiz  bolalarning  psixik  rivojlanish  dinamikasini  kuzatgan 
olimlarning  birinchi  guruhi  (T. Katsfors,  1951;  Gomulitskiy,  1961; 
Maksfild,  1936;  V.Uilyams,  1968;  M.Tobin,  1972;  V.M. Kogan, 
A.G. Litvak,  M.l. Zemsova, L.I. Solnseva) ishonch hosil qildiki, ko'zi 
ojiz va ko‘radigan  bolalarning  ilk  yoshdagi  umumiy psixik  maqomi 
o‘rtasidagi sezilarli tafovutlar ko'rishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 
psixik  rivojlanishi  yaxshilanishi  natijasida  asta-sekin  barham  topa- 
di.  M.  Tobin  (1972),  masalan,  har bir yosh  guruhida ko‘rishda  nuq­
soni  bo‘lgan  bolalarning  eng  yaxshisi  o‘zining  psixik  rivojlanishida 
ko‘radigan  bolalardan  o‘zib  ketishi  mumkinligini  ko‘rsatib  o‘tgan. 
Ko‘rishda  nuqsoni  bo‘lgan  va  ko‘radigan  bolalarning  rivojlanishini 
yaqinlashtirish  pozitsiyasi  bugungi  kunga  kelib  mustahkamlandi, 
bunga ko‘rish  nuqsonini  kompensatsiyalash va korreksiyalash  naza­
riyasi  va  amaliyoti  ko'maklashdi.
192

---

A.I.Skrcbilskiy  (1903),  A .M .Shcherbina  (1916)  ko‘zi  ojizlar­
ning  bilish  Isioliyatida  o'ziga  xosliklar  mavjudligini  ta ’kidlagan. 
Ko'zi  oji/lar  psixikasida  o‘ziga xosliklarni  ortiqcha baholash  oqi­
batida  F. Sex  (1913)  alohida,  ko‘radiganlarnikidan  farq  qiladi- 
gan  «ko'zi  ojizlar  tilini»  yaratish  zarurligi  haqidagi  fikrga  keldi, 
K.Byurklen  esa  (1924)  ko'zi  ojizlarning  izolatsiyalangan  hayoti 
natijasida  odam larning  alohida  tipi  yuzaga  kelishi  haqida  xulosa 
chiqargan.
Ko'rishda  nuqsoni  bo'lgan  bolalarda  psixik  jarayonlar  xususi­
yatlari  turg'undir.  L.S.Vigotskiyning  anomal  rivojlanishning  mu­
rakkab  strukturasi  haqidagi  g'oyasi  Rossiya  defektologiya  va  tif- 
lopedagogikasida,  jum ladan,  R.M.Boskis  (1963);  I.M. Solovyov 
(1956);  M .l.Zemsova  (1956);  V.S.Sverlov  (1949)  va  boshqalarning 
ishlarida  rivojlantirildi.  Bu  ko'p  jihatdan  keyingi  yillarda  butun 
dunyoda  kuzatilayotgan  ko'rishda  nuqsoni  bo'lgan  shaxslar  tarki- 
bining  o'zgarishi  bilan bog'liq.