Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya

obrazlari
 'qiyin shakllanishi  bilan bog‘liq o‘ziga xos- 
ligi  aniqlanganki,  bu  yetakchi  faoliyat  ichida  yangi  tuzilmalarning 
yuzaga  kelishida  kechikish va  ularning  yoshga  oid  rivojlanish  davr- 
lari  cho'zilishi,  uzayishida  o'z  ifodasini topgan.
Shunday, 
tashqi  olam
  obyektlaridan  atrofdagi  kishilarni  va 
o‘zini  kech  ajratish  yetakchi  faoliyatning  ilk  shakli  —  muloqot- 
ning  tiklanishiga  ta ’sir  o‘tkazgan,  predmetli  va  o‘yin  faoliyatida 
aks  etgan.
Faoliyatning psixologik xususiyatlarini tavsiflar ekan A.A. Krilov 
«Faoliyatning  tashqi  vositalari  moslashuvi»  nomli  ishida  (Крилов 
A.A.  Адаптация внешних средств деятельности / /  Психология.
-   М.:  Проспект,  1998.  -с.  467)  faoliyatning  muvaffaqiyatliligi  va 
natijaliligiga  ko£makIashadigan  uclita  tashqi  vositasi  haqida so‘z yu- 
ritadi:  insonning  ko'rish,  eshitish  yoki  boshqa  sensor  kanal  orqali 
axborot olishini ta ’minlaydigan vositalar; o‘zining harakat qobiliyat- 
lari  yoki  ovozi  vositasida  axborot  kiritishni  ta ’minlaydigan  vosita­
lar;  nihoyat,  faoliyatning  u  yoki  bu  turini  tanlashni  ta ’minlaydigan 
vositalar.
Ko‘zi  ojiz  va  zaif  ko‘ruvchilarda  axborot  olish  nafaqat  tashqi, 
balki  to‘liq  axborotni  ta ’minlamaydigan  ichki  biologik  sabablar, 
shuningdek,  rivojlanish  va  harakat  sohasini  egallashning  qiyinligi 
bilan  bog‘liq.  Bu  ko'rishda  nuqsoni  bo'lgan  bolalarda  faoliyatning 
turli shakllari kechishining o'ziga xosligi va ularning umumiy psixik 
rivojlanishga  ta’siri  haqida  fikr  yuritishga  imkon  beradi.  Biroq,  bi- 
rinchi  navbatda,  faoliyatning  turli  shakllarining  ularning  rivojla-
253

---

nishidagi  qiyinchiliklarni  yengib  o'tishdagi  katta  rivojlantiruvchi va 
kompensatsiyalovchi  rolini ta’kidlash  kerak.
Faoliyatning 
ko'rish 
nuqsonlarini 
kompensatsiyalashda- 
gi  roli  hozirda  deyarli  har  bir  tiflopsixologik  tadqiqotda  e’tirof 
etiladi.  L.S. Vigotskiy  buni  madaniy-tarixiy  rivojlanish  nazari- 
yasida  ko‘rsatib  berdi.  Tiflopsixologiyada  M.I.Zemsova  va  uning 
«Пути  компенсации  слепоты»  (Ko‘zi  ojizlikni  kompensatsi- 
yalash yoilari)  kitobi  katta o‘rin tutadi,  uning asosini turli  faoliyat 
shakllarini  tashkil  etish  jarayonida  ko‘zi  ojizlarni  rivojlantirish, 
kompensatsiyalash  va  reabilitatsiyalash  masalalari  tashkil  etadi. 
Ko‘zi  ojiz  bolalarning  ilk  va  maktabgacha  yosh  davrini  genetik 
tadqiq  qilish  (L.I. Solnseva)  ko‘zi  ojiz  maktabgacha  yoshdagi  bo­
lalarning  kompensator  jarayonlari  shakllanishi  hamda  ularning 
umumiy psixologik rivojlanishida predmetli-amaliy,  o‘yin  va o‘quv 
faoliyatining  rolini  yoritib  berdi.
Faoliyatda  yangi  psixik  tuzilm alar  hosil  bo‘ladi  va  u  bolaning 
eng  yaqin  rivojlanish  zonasini  yaratadi.  Ko‘rishda  chuqur  (og‘ir) 
nuqsoni  boigan  bolalar  uchun  faoliyatning  turli  shakllari  sekin 
shakllanishi  xos.  Ularning  hammasi  faoliyat  elementlari,  ayniqsa 
uning  ijrochilik  qismiga  maxsus  yo‘naltirilgan  o‘qitishga  muhtoj, 
zero  ko‘zi  ojiz  va  zaif  ko‘ruvchilarning  harakat  sohasi  nuqsonga 
tobora  yaqin  va  uning  harakat  sohasiga  ta’siri  eng  kuchli  boladi. 
Shu  sababli  yetakchi  faoliyatning  faol  va  rivojlantiruvchi  roli  ko‘p 
vaqtga  cho‘ziladi.  Masalan,  maktabgacha  yoshda  ko‘zi  ojizlarda 
yetakchi  faoliyatning o‘zaro  almashinadigan  shakllari  predmetli  va 
o‘yin  sanaladi  (L.I. Solnseva),  kichik  maktab  yoshida  esa  —  o‘yin 
va o'qish  (D.M.Mallayev).  Uch  yoshgacha davrda ko‘rishda nuqso­
ni  boigan  bolalarning  psixik  rivojlanishda  sezilarli  orqada  qolishi 
kuzatiladi,  bunga  sabab  atrof-olam  haqidagi  noaniq  tasavvurlarda, 
predmetli  faoliyatning  turlicha  rivojlanmaganligi,  sekin  rivojlana- 
digan  amaliy  muloqot,  makonda  oriyentirlanish  (m oijal  olish)  va 
mobillikdagi  nuqsonlarda  namoyon  bo‘ladigan  ikkilamchi  buzi­
lishlar  sanaladi.
Shuningdek,  A.M.Vitkovskaya  predmetli  harakatlar  shakl- 
lanishining  sur’ati  sekinlashgani,  ularni  mustaqil  faoliyatga 
ko'chirishning  qiyinligini  ta’kidlaydi.  Maktabgacha  yosh  davrida
254

---

predmetli  faoliyatning  tiklanishiga  uning  motivatsiyasi  va  predmet- 
larning funksional vazifalarini tushunishni ta’minlaydigan nutq faol 
kirishadi.
Tobora  qiyin  komponent  ko'zi  ojizlarning  manual  qobiliyatlari- 
ga  asoslangan  ijrochilik  funksiyasi  bo'lib  qolaveradi,  bu  predmetli 
harakatlarning  takomillashmagani  natijasidir.  Predmetning  funk­
sional  vazifasini  tushunish  va  predmet  bilan  muayyan  harakatni 
amalga  oshirish  imkoniyati  o'rtasida  katta tafovut  kuzatiladi.
Bu  yoshda  predmetli  harakatni  egallash ko'p jihatdan  ko'zi  ojiz 
bola  va  katta  yoshli  kishining  hamkorlikdagi  harakatiga  asosla- 
nadi,  bunda  katta  yoshli  kishining  hamkorlik  elementi  yetakchi 
sanaladi.  Biroq  ko'plab  ko'zi  ojiz  bolalarning  mustaqil  xulqida 
N.A. Bernshteyn (1947) juda prim itiv va bir xildagi harakatlar bilan 
makon maydoni bosqichi  sifatida tavsiflagan harakatlar kuzatiladi. 
K o'rib  taqlid  qilishning  yo'qligi  passiv  harakatlarni  o'zlashtirish 
va  takrorlash,  ya’ni  passiv  harakatni  propriotseptiv  sezgirlik  va 
harakatni  bajarishni  nazorat  yordamida  tahlil  qilishni  o'z  ichiga 
olgan  nisbatan  murakkab  akt  sanaladigan  harakatga  taqlid  hiso- 
biga  kompensatsiyalanadi.  U  anchagina rivojlangan  o'z harakatlari 
va  o'rgatuvchi  harakatlarini  tahlil  va  nazorat  qilish  malakasiga 
tayanadi.
Kichik  yoshdagi  ko'zi  ojiz  bolalarning  jismoniy  va  psixik 
rivojlanishi  o'zaro  bog'liqligini  kuzatar  ekan,  E.M yuller  (1954) 
ko'rsatadiki,  ko'zi  ojizlarning  jis