Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Savol va topshiriqlar
1. Shaxs faoliyatida ko'rishning ahamiyati. Ko'rish analizator- 
larining nuqsoni, uning oqibatlarini tushuntiring.
2. Ko'rlik nuqsoni, uning turlari haqida gapiring.
3. Tiflopsixologiya fanining predmeti nima?
4. Zamonaviy tiflopsixologiya fanining metodologik asoslarini 
tushuntiring.
206

---

5. Tiflopsixologiya fanining yuzaga kelish tarixi haqida.
6. Fan m etodlarini yoriting.
Tayanch so‘zlar va tushunchalar
1. T iflopsixologiya 
— maxsus psixologiyaning bir yo'nalishi bo'lib, 
ko'rish nuqsoni bo'lgan shaxslar psixologiyasi bilan shug'ullanadi.
2. 
Korreksiya 
- to'g'rilash, yum shatish, hayotga moslashtirish, 
hayotda o'z o 'rin la rin i topishga ko'm aklashish.
3. 
D iagnostik metodlar 
— ruhiy atn in g m a ’lum tom onlarini 
aniqlashga qaratilgan usullar.
12 .2. Ko‘r va za if ko‘ruvchi bolalarning ruhiy rivojlanish
xususiyatlari
Inson shaxsining to'laqonli, atroflicha, m u k a m m a l bo'lib rivoj­
lanishi, shakllanishi uch un barcha analizatorlar sog'lom bo'lishi 
lozim. A ks holda shaxs bir butun holda, m e ’yorda rivojlanmaydi, 
aniqrog'i rivojlana olmaydi. A nalizato rlarn ing tuzilishi nafaqat 
atrofdan kelayotgan taassurotlarni qabul qilish, balki ularni tahlil 
qilish, faoliyatni nazorat qilish h a m izdan chiqadi. Shuni t a ’kidlab 
o'tish joizki, ko'rish analizatorining zararlanishi inson psixikasining 
turli to m o nlariga bir xilda t a ’sir etmaydi. Ayrim qismlar, holatlar, 
jarayon lar c h u q u r zarar ko'rsa, ayrimlari n isbatan yuzakiroq zarar 
ko'rishi m u m k in . Ko'rlik m u am m o si insoniyat paydo bo'libdiki, 
kishilarni o'ylantirib keladi. Afsuski, h ar do im h am ilm -fan yu- 
tuqlari ko'rlik ustidan to'la g'alaba qila olmaydi. Ko'rish jarayoni 
inson ru h iyatining rivojida alohida, kerak bo'lsa yetakchi o 'rinn i 
egallaydi. Tug'ilgan chaqaloqning dastlabki kunlaridagi rivoji 
uchun, mo'ljal olish faoliyati yetakchi o 'rin d a turadi. Bu faoliyatning 
rivoji u c h u n esa ko'rish a’zosi talab etiladi. Aks holda bola ko'rmasa, 
unda mo'ljal olish reaksiyasi rivojlanmaydi. Lekin, ko'rish nuqsoni 
shaxsning tu rg 'u n sifatlarining shakllanishida yetakchi ahamiyatga 
ega bo'lmasligi m u m k in . Bu sohadagi k am ch iliklar maxsus t a ’lim- 
tarbiya orqali to'g'rilanib borishi m u m k in .
K o'rish nuqsoniga ega bo'lgan bolalarning ruhiy taraqqiyoti q a ­
tor qiyinchiliklar, to'siqlar bilan birga kechadi. Buning boisi shun- 
daki, k o 'r yoki zaif ko'ruvchilarning 90% tu g 'm a yoki ilk yoshlarda
207

---

orttirilgan bo'ladi. Ko'rish a ’zosining chuqur zararlanishi natijasida 
insonning atrofni qabul qilish faoliyatida qator nuqsonlar, qiyinchi- 
liklarni keltirib chiqaradi. Bu nuqsonlar asosida inson faolligi keskin 
pasayadi. Bu faollik N.A. Bernshteynning t a ’kidlashicha, biologik 
mohiyat kasb etib, shaxsning muhitga moslashishini qiyinlashtiradi. 
Shaxs faolligining dastlabki ko'rinishlari ontogenetik taraqqiyotida 
yuz berib qator shartsiz reflekslar tarzida namoyon bo'ladi. Bularga 
misol qilib surish reflekslarini ko'rsatish m um kin. Ko'rish nuqsoni, 
ayniqsa mo'ljallash, qidirish faoliyatlariga kuchli salbiy ta ’sir etadi. 
Bolalardagi «bu nim a ekan» refleksi shaxs rivojida alohida a h a m i­
yatga ega. Shaxs faolligining rivojida nafaqat xohishlarni qondirish- 
ga bo'lgan ehtiyojlar, balki individni o'rab turgan m uhit, ular t a ’siri 
ham alohida ahamiyatga ega. Ko'rish nuqsoni bo'lgan bolalarning 
atrof-m uhitda kam harakat qilishi, siljishining chegaralanganligi 
ham ular ruhiyatining rivojiga salbiy t a ’sir etm asdan qolmaydi.
Ko'zi 
ojiz bolalar faolligining sustligi, 
kamligi 
ayniqsa 
bog'chagacha va bog'cha davrlarida yaqqol ko'zga tashlanadi. 
L .I.Solnsevaning t a ’kidlashicha, norm al bolaga nisbatan ko'r bola 
rivoji um um iy orqada qolish bilan farqlanadi. Sekinlashgan u m u ­
miy rivojlanish dastlab ulardagi ko'rish tasavvurlarining kamligi 
va zaifligi bilan bog'liqdir. Ayniqsa, atrof-m uhitni bilishga bo'lgan 
faollikning kamligidir. Boshlang'ich sinfdagi bolalarda h am faol- 
likning pasayganligini ko'rish m um kin. Ko'r bolalar faoliyati­
ni t a ’kidlar ekan B.l. Kovalenko va N.B. Kovalenkolar ko'rlik va 
uning asoratlari faollikni pasaytiradi, egallangan bilimlarni am alda 
qo'llay olishga to'sqinlik qiladi. Bu kam chiliklar ayniqsa tu g 'm a
ko'rlarda, ilk yoshda k o 'rb o 'lg a n lard a , h a m d a qisman ko'rmaydigan 
bolalarda uchraydi, deb ko'rsatadilar. Ushbu ko'rsatib o'tilgan 
kamchiliklarga q aram asd an m u n ta z a m olib borilgan t a ’lim-tarbiya 
natijasida bu bolalarda sezilarli rivojlanishni t a ’m inlash m um kin. 
K o'r bolalarda faollikning sustligini ular xulqida ko'rish m um kin . 
Yuqoridagi m u allifla rn in g t a ’kidlashlaricha — «Ko'r bolalar sezgilar 
va idrok qilishda h addan tashqari chegaralangandir. Ular jud a faol 
emas va kam harakatdir. Ko'rish sezgilarining kamligi natijasida 
ushlash harakatlari ju d a kamdir. Bola intilmaydi, qo'l uzatmaydi, 
sudralmaydi, tik turm aydi, qo'llari bilan biror narsani ushlamaydi.
208

---

Bog'chagacha va bog‘cha yoshlarida sudralib yurishlari bir necha 
yilga orqaga suriladi. Ba’zan b oshlarini ehtiyot qilish uchun oyoq- 
lari bilan oldinga sudraladilar. Tik tu rish va yurishlari 2—3 yilga 
orqaga suriladi. M uloqotga bo'lgan ehtiyojining yetarli emasligi 
oqibatida ular n u tqin ing rivojlanishi 3—4 yilga kechikadi»1.
Shu kabi k am chiliklar rivojlanish nuqsonlari, zaif ko'ruvchi b o ­
lalarda h am uchraydi. Mo'ljal ola bilish refleksining salbiy natijalari 
o 'z navbatida atrofni sezishga bo'lgan intilishning shakllanishiga 
to'sqinlik qiladi. «Idrok qilishga xohish» pasayadi. B uning oqibatida 
tabiiy ravishda atrofni bilish h am pasayadi.
S hu nd ay qilib, faollikning pasayishi, bilishga bo'lgan inti- 
lis h la rn in g rivojlanmasligi natijasida bilish faoliyati h am bir bu- 
tu n lig ic h a , to'laqon li rivojlanmaydi. Bularga q a ra m a s d a n qator 
ilm iy -ta d q iq o tla rn in g ko'rsatishicha yuqoridagi t a ’kidlab o 'tilgan 
k a m c h ilik la rn in g ko 'p chiligini t a ’lim -ta rb iy a natijasida b a rta ra f
etish m u m k in ekan. Saqlangan, z a ra rla n m a g a n a nalizatorlar 
ishini faollashtirish evaziga qato r yu tuqlarga erishish m u m k i n -
ligini ko'rish m u m k in . A m m o , nuqsonli bola aqliy rivoji o'ziga 
xps xususiyatlar bilan am alga oshadi. S h uni t a ’kidlab o 'tm o q
lozim ki, qato r ru h iy jarayonlar, h o latla r (sezgilar, idrok, tasav­
vur) nuqson chuqurligi bilan bevosita bog'liq bo'lsa, ayrim ruhiy 
j ara y o n ja r (yorug 'lik n i sezish, idrok tezligi) nuqson m a z m u n i-
ga, mohiyatiga bog'liq bo'ladi. Shu bilan birga ayrim ru hiy j a ­
rayonlar (tafakkur) boshqa ruhiy ja ra y o n la r holati bilan bevosita 
bog'liq holda rivojlanadi. Bularga q a ra m a s d a n ru h iy a tn in g s h u n ­
day tarkibiy qism lari borki (dunyoqarash, ishonch, te m p e ra m en t, 
xarakter), ular na nuqson chuqurligi bilan, na nuqson m az m u n i 
bilan bog'liq bo'lm aydi. Shular bilan yana shuni t a ’kidlab o 'tm o q
joizk i, bola ru h iy a tin in g rivoji nafaqat ko'rish sezgilarining nuq- 
so nla rid a n , balki u n in g kechish, d in am ik a si bilan h am uzviy 
bog'liqdir. Boshqacha aytadigan bo'Isak, ko'rish nuqsonlari aqliy 
taraqqiyotni sekinlashtiradi. A m m o , o 'z vaqtidagi adekvat, o'ziga 
m o s t a ’lim -tarbiya, korreksiyalash ishlari orqali ruhiy rivojlanishni 
b oshqarib borish m u m k in . H a tto total k o'rlarda h a m a trof-m uhit