Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Savol va topshiriqlar
1. M .M . Kolsova, Y .I.lse n in a , L .F .F o m in a olib borgan ilmiy- 
tadqiqotlarini tavsiflab bering.
2. N utqida kamchiligi bo'lgan b o lalarning mayda qo'l m oto rik a ­
si xususiyatlarini ochib bering.
3. Q o'l b a rm o q larin in g nozik h arakatlan ishin i takom illashtirish 
yo'llari.
189

---

IV b o iim . T 1F L O P S IX O L O G IY A
X II bob. T IF L O P S IX O L O G IY A F A N IN IN G U M U M I Y
M A S A L A L A R I
12.1. Tiflopsixologiya fanining predmeti, maqsadi,
vazifalari va metodlari
Ko‘rishida nuqsoni bo'lgan shaxsni, uning faolligi, ishchan- 
lik qobiliyatini shakllantirish ju d a murakkab jarayon bo ‘lib, hosil 
bo'ladigan individual psixologik tizim turi, shakli va sifatini bel- 
gilaydigan ham ichki, ham tashqi xarakterdagi katta miqdordagi 
turlicha t a ’sirlar, ularning m urakkab hamkorligiga bog‘liq. Uning 
shakllanishiga ta ’sir etish uchun ko'rish buzilganda yuzaga kela­
digan psixik tuzilm alarnin g xususiyatlarini hisobga olish zarur. 
Psixik jarayonlar qanchalik ko‘p va nozik farqlansa (differensiatsi- 
yalansa) va ularning kechish tushunarli b o ‘lsa, bola m a ’naviyati va 
psixik rivojlanishi, shuningdek, uning xulqi darajasi shuncha yuqori 
bo'ladi, qolaversa, shaxsning shakllanishi tashqi olam t a ’siri bola­
ning ichki holatiga adekvatligiga bog'liq. Agar bu o'rab turgan olam 
psixik rivojlanish va qobiliyatlarni kengaytirish shartlariga muvofiq 
kelmasa, bolaning genetik strukturasida berilgan xossalar rivojlana, 
namoyon bo'la va kengaya olmaydi.
Hech shubha yo'qki, keyingi yillarda ko'rishda nuqsoni bo'lgan 
bolalar rivojlanishining, bolaning bilish sohasi va shaxsi shaklla­
nishiga ta ’sir o 'tkazadigan, ichki biologik, tu g 'm a va nasliy sharoit- 
lari o'zgardi. Biroq ko'rish patologiyasi bo'lgan bolalarda aksele- 
ratsiya va ko'rish analizato rin in g konstitutsional xususiyatlar fonida 
psixik rivojlanish xususiyatlarining yuzaga kelishi ko'p jih a td a n
m am lakatdagi tarixiy va ijtimoiy vaziyat ha m da ko'rishda nuqsoni 
bo'lgan bolalar t a ’lim-tarbiyasi, reabilitatsiya tizim i bilan belgila- 
nadi.
Bola psixikasi va u yashayotgan olam ni, u n in g ko'p qirrali va 
rang-barang bog'liqliklari va ta ’sirlari bilan tushunish, tanib olish 
va to'la baholash ju da qiyin. Pedagogning kasbi aynan shundan ibo- 
ratki, u rivojlanishning har bir aylanasida tarbiyalanuvchini o'zi
S
190

---

uchun yangidan k a sh f qiladi, unga ijobiy t a ’sir m uam m olariga, ay­
niqsa muvaffaqiyatsizlik vaziyatida duch keladi. O'qituvchi h a m m a
vaqt go'yo un ing bola xulqining asoslari haqidagi ratsional va faqat 
qism an to'g 'ri bo'lgan tasavvurlari asosiga quriigan sa’y-harakatlari 
va t a ’sir m etodlari bir vaziyatda muvaffaqiyat keltirmaydigan va 
boshqasida bola bilan kontakt (aloqa)ni topishga yordam beradigan 
chegarada turadi.
Maxsus psixologiyaning ko'rishda nuqsoni bo'lgan shaxslarning 
psixik rivojlanishini o'rganadigan bo'lim i «tiflopsixologiya» nomi 
grekcha «tiphlos» — ko'r so'zidan olingan va m az m u n i dastlab 
faqat ko'zi ojizlar psixologiyasidan iborat bo'lgan. Hozirgi kun d a 
tiflopsixologiyaning o'rganish obyekti nafaqat ko'zi ojizlar, balki 
ko'rishda c h u q u r nuqsonlari bo'lgan shaxslar hamdir.
Tiflopsixologiya ko'rishda nuqsoni bo'lgan shaxslar rivojlanishi­
ning qonuniyat va xususiyatlarini, ko'rish analizatori faoliyatining 
buzilishi, bu n u q so nnin g psixik rivojlanishga t a ’siri bilan bog'liq 
bo'lgan axborot k am om adini to'ldirishni kom pensator jarayonlar­
ning shakllanishi; ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalar rivojlanishi­
ning yoshga oid jih atlarini o'rganadi.
Ko'rishda nuqsoni bo'lgan shaxslarning izolatsiyalangan faoli­
yat sohalari tobora qisqarib borayotgani va zamonaviy jam iyatda 
faoliyatnirig turli shakllari o'rtasida aloqalarning kengayishi, ular­
ning dunyo hamjamiyati faollik tizim iga kiritilishi tiflopsixologiya 
predm etini kengaytirishni, alohida shaxs va uning xususiyatlarini 
o'rganish bilan cheklanm asd an , u n in g oiladagi aloqalari va o'zaro 
m unosabatlari, jam iyat, m uayyan shaxslar va tashkilotlar to m o n i­
dan ko'zi ojizlarga m unosabatni h a m kiritishni talab etm oqda. Tif­
lopsixologiyaning fan sifatida ajralishi va rivojlanishi ko'zi ojizlarni 
m axsus m ak tab lard a o'qitishni tashkil etish bilan bog'liq. Birinchi 
m aktab Parijda Valentin Gayui to m o n id a n 1784-yilda ochilgan. 
Ko'zi ojizlar psixologiyasi tahlili esa birinchi m arta fransuz psi- 
xologiyasida m oddiyun chilik (materialistik) oq im in in g asoschisi 
Deni D idron in g «Ko'radiganlarga nasihat tarzidagi ko'zi ojizlar 
haqida xat» asarida amalga oshirilgan.
llm iy 
psixologiyaning 
shakllanishi 
T.Geller, 
M .K u n s, 
K.B yurklen, P.Villey, A.A .K rogius, V.S.Sverlov, M .l.Z em so va,

---

Y.A.Kulagin, A.G .Litvak, N.B arrag, T.Cutsforth, M .G o tte s m an , 
Y. Hatwell, M .Tobin va boshqalarning ishlari bilan bog'liq. Biroq 
qator mualliflar, ayniqsa ko'zi ojizlar (P.Villey, F.I.Shoyev), ham
ko'radiganlar uchun xos bo'lgan um umiy psixologik qonuniyatlarga 
asoslangan holda, tiflopsixologiya mavjudligini inkor etib keladi. 
Keyingi vaqtda pedagogika va psixologiya, sotsiologiya va ko'zi ojiz­
lar hayoti, faoliyatini o'rganishni maqsad qilgan boshqa fanlarni 
birlashtirgan yangi «tiflologiya» tushunchasi iste’molga kiritildi.
Dunyo adabiyotlarida hanuzgacha ko'zi ojizlar psixologiya­
si m e ’yorda ko'radiganlar rivojlanishiga qanchalik yaqinligi, yoki 
qanchalik o'ziga xosligiga nisbatan ikki xil nuqtayi nazar mavjud, 
bu esa psixik rivojlanishning o'z standartini yaratishni talab etadiki, 
har bir ko'zi ojizning rivojlanishi unga tenglashtirilgan.
Bu ikki nuqtayi nazar butunlay ko'r yoki zaif ko'ruvchi b o ­
laga yondashuv bilan farq qiladi. Oxirgisi psixik rivojlanishda 
boshlang'ich deb ko'rish nuqsonini, uning funksional ahamiyati va 
rivojlanishiga ta ’sirini tan oladi, bu m u qarrar ravishda bolalarda po- 
lisensorik qayta qurish imkoniyatlarini kamsitishga olib keladi. Bu 
olim lar ongli yoki anglashilm agan holda rivojlanishning o'ziga xos, 
odatda, ko'radiganlarning rivojlanish darajasidan past darajasi psi­
xologik standarti nuqtayi nazarini yoqlaydi (Xayes, 1953; Tillmen, 
1967; Uilz, 1970 va b.).
Ko'zi ojiz bolalarning psixik rivojlanish dinam ikasini kuzatgan 
olim larning birinchi gu ru hi (T. Katsfors, 1951; Gomulitskiy, 1961; 
Maksfild, 1936; V. Uilyams, 1968; M .Tobin, 1972; V.M. Kogan, 
A .G .Litvak, M .l.Z em sova, L.I.Solnseva) ishonch hosil qildiki, ko'zi 
ojiz va ko'radigan bolalarning ilk yoshdagi um um iy psixik maqom i 
o'rtasidagi sezilarli tafovutlar ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalarning 
psixik rivojlanishi yaxshilanishi natijasida asta-sekin barham to p a ­
di. M. Tobin (1972), masalan, har bir yosh gu ru hid a ko'rishda n u q ­
soni bo'lgan bolalarning eng yaxshisi o'zining psixik rivojlanishida 
ko'radigan bolalardan o'zib ketishi m um kinligini ko'rsatib o'tgan. 
Ko'rishda nuqsoni bo'lgan va ko'radigan bolalarning rivojlanishini 
yaqinlashtirish pozitsiyasi bugungi kunga kelib m u stahkam landi, 
bunga ko'rish nuqsonini kompensatsiyalash va korreksiyalash naza- 
riyasi va amaliyoti ko'maklashdi.
192

---

A .I.S k re b itsk iy (1903), A .M .S h c h e r b in a (1916) ko'zi ojizlar- 
n ing bilish faoliyatida o'ziga xosliklar m avjud ligin i t a ’kidlagan. 
Ko'zi ojizlar psixikasida o'ziga xosliklarni o r tiq c h a baholash o q i­
batida F. Sex (1913) a lohida, k o 'r a d ig a n la r n ik id a n farq qiladi- 
gan «ko'zi ojizlar tilini» yaratish zarurligi ha qidagi fikrga keldi, 
K. Byurklen esa (1924) ko'zi o jiz la rn in g izolatsiyalangan hayoti 
natijasida o d a m l a r n i n g alo h id a tipi yuzaga kelishi ha qida xulosa 
chiqarg an .
Ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalarda psixik jarayonlar xususi­
yatlari turg'un dir. L.S.Vigotskiyning anom al rivojlanishning m u ­
rakkab strukturasi haqidagi g'oyasi Rossiya defektologiya va tif- 
lopedagogikasida, ju m la d a n , R.M .B oskis (1963); I.M.Solovyov 
(1956); M .I.Z em so v a (1956); V.S.Sverlov (1949) va boshqalarning 
ishlarida rivojlantirildi. Bu ko'p jih a td a n keyingi yillarda butun 
dunyoda kuzatilayotgan ko'rishda nuqsoni bo'lgan shaxslar tarki- 
bining o'zgarishi bilan bog'liq.