OkO’zbekiston respublikasi navoiy kon-metallurgiya kombinati navoiy davlat konchilik instituti rudalarni boyitish fanidan ma'ruzalar matni navoiy 2013 y. «Rudalarni boyitish»

1-mavzu: RUDALAR VA FOYDALI QAZILMALAR HAQIDA
TUSHUNCHA. ULARNI BOYITISHNING AHAMIYATI.
Reja:

1. 
   Foydali qazilmalar haqida tushuncha.
   
2. 
   Foydali qazilmalar va ularning elementlari haqida izoh.
   
3. 
   Foydali qazilmalarni boyitish yo’llari
   

1. 
   Foydali qazilmalar asosan 3 turga bo'linadi va ular quyidagicha bo'ladi: rudali, rudasiz va yoqilg’ilar.
   

Ruda deb shunday foydali qazilmalarga aytiladiki, hozirgi zamon texnika va bo'yitishning texnologik jarayonlarida ulardan olinadigan qimmatbaho komponentlar miqdori iqtisodiy tomondan foyda keltirish uchun yetarli darajada bo'lishi kerak.
Mineral resurslar ishlab chiqarish va qo'llanilish maydoniga qarab quyidagilarga bo'linadi:

1. 
   energetik yo'qilg’ilar (neft, tabiiy gaz, ko'mir, yonuvchi slanetslar, torf, uran rudalari);
   
2. 
   qora va rangli metallurgiya uchun xomashyo bazasi bo'lgan rudali foydali qazilmalar (temir, marganets, xromli rudalar, boksitlar, polimetall rudalar, mis- nikel, volfram-molibden, qalay, nodir metallar va b.);
   
3. 
   tog’-kimyo xomashyolari (fosforitlar, osh tuzlari, kaliy va magniy tuzlari, oltingugurt va uning birikmalari, bor rudalari, brom va yod tarkibli eritmalar);
   
4. 
   tabiiy qurilish materiallari va noruda foydali qazilmalar, shuningdek texnik va qimmatbaho toshlar (kvartsli qumlar, gil, ohaktosh marmar, granit, yashma, agat, tog’ xrustali, granat, korund, olmos va boshqalar);
   
5. 
   gidrominerallar (minerallashgan er osti suvlari);
   

2. 
   Foydali qazilma konidagi foydali elementlarning yer kurasidagi miqdori bo'yicha «klark» degan tushunchani fanga A.E Fersman olib kirdi. Klark - elementlarning yer kurasidagi o'rtacha miqdori, birligi foizda (masalan, kislorod klarki 46,60; kremniy klarki 27,72). Foydali qazilma konlaridagi elementlar kontsentratsiyasini baholash uchun V.I. Vernadskiy «Klark kontsentratsiyasi» degan terminni fanga olib kirdi, bu alohida konlarda geoximik kontsentratsiyani tenglashtirish bo'yicha kontsentratlashtirish bo'yicha ko'rsatkich darajasi. Bu tushunchaga bog’liq holda rudani qanchalik darajada rentabel ajralishini aniqlash mumkin. Kontsentratsiyani baholash uchun quyidagi jadvalda bir necha metallar keltirilgan.
   

1-jadval. Metallarning ruda tanasidagi kontsentratsiyasi va klarki

Metall	Klark	Ajralishning rentabelligini ta'minlovchi minimal kontsentratsiya	Ruda tanasida kontsentratsiyaning minimal klarki
Al	8,13	20-30	3
Fe	5	18-30	4
Mn	0,1	20-35	200
Cr	0,02	20-30	1000
Cu	0,007	0,3-1,0	450
Ni	0,008	1,0-1,5	125
Zn	0,013	1,0-4,0	80
Sn	0,004	0,5-1,0	125
Pb	0,0016	1,0-4,0	600
U	0,0002	0,05-0,1	250

Foydali qazilmalarning tarkibi asosan qimmatbaho komponentlardan, foydali yo'ldosh komponentlardan, zararli qo'shimchalardan va chiqindilardan iborat.