Okeanlar tabiiy geografiyasi 1-mavzu: dunyo okeani tabiatining asosiy xususiyatlari. Reja

O‘tkinchi zona. O‘tkinchi yoki oraliq zona Dunyo okeanining alp geosinklinal mintaqasi uchun harakterli. Atlantika va Hind okeanlarining ko‘pchilik cheka qismlarida, Shimoliy Muz okeanining hamma joyida materiklarning suv osti qismi to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘tkinchi zonasiz okean lojesi bilan tutashgan. Tinch okeanning cheka qismlarida, Hind okeanining shimoli-sharqiy chekkasida, Atlantika okeanining Karib dengizida materiklarning suv osti chekkasi bilan okean lojesi oralig‘ida g‘oyat murakkab geosinklinal tizim vujudga kelgan. Bu tizim polosasi o‘tkinchi yoki oraliq zonadir. Uning maydoni 30,6 ml. km2 ga teng. Oraliq zona chuqurligi 4000-5000 m gacha bo‘lgan botiqlar, yoysimon tizilgan orollar va chuqur suv osti cho‘kmalari kabi relef shakllaridan iborat.

Orollar yoyi suv osti tog‘ tizmalari bo‘lib, ularning aksariyati kelib chiqishiga ko‘ra vulkanik tog‘ orollaridir. Harakatdagi vulkanlarning 70 % orollar yoyida joylashgan. Kuril orollar yoyi bunga yaqqol misoldir. Buntan tashqari Dunyo okeanida Aleut, Yapon, Filippin, Antil va boshqa orollar yoyi ham mavjud. Oraliq zonaning chuqur suv osti cho‘kmalari juda tor, lekin minglab kilometr masofaga cho‘zilgan. Bular Aleut, Kuril-Kamchatka, Marianna, Kermadek, Peru, Chili kabi cho‘kmalardir. Dunyo okeanining eng chuqur nuqtalari ana shu cho‘kmalarda joylashgan. Masalan, Marianna cho‘kmasining chuqurligi 11022 m, Tonganiki 10882 m, Filippinniki 10265 m, Karmadekniki 10047 m. Bu zona yer po‘stining alohida geosinklinal tipini tashkil etadi.

Okean lojesi. Dunyo okeani tagi relefi va geologik strukturasining asosiy qismini 3000 m chuqurlik bilan 6000 m chuqurlik orasida joylashgan okean lojesi tashkil etadi. Maydoni 195 mln. km2 yoki Dunyo okeani tagining 50 % dan ko‘proq maydonini egallaydi. Okean lojesi relefi va tektonik strukturasi okean botiqlari va ularni ajratib turgan okean ko‘tarilmalaridan iborat. Uning katta qismi o‘rtacha chuo‘urligi 5000 m atrofida bo‘lgan botiqlar bilan band. Bular Tinch okeandagi Shimoli-Sharqiy, G‘arbiy va Janubiy botiqlar, Atlantika okeanidagi Shimoliy Amerika, Braziliya va Kongo botiqlari, Hind okeanidagi Markaziy va G‘arbiy Avstraliya botiqlari, Shimoliy Muz okeanidagi Amundsen, Nansen va Kanada botiqlaridir. Botiqlar yuzasi past-baland abissal tipdagi relef shakllaridan, yassi va qiya abissal tekisliklardan tashkil topgan.

Okean lojesidagi ko‘tarilmalar morfologik jihatdan tizmalarga (okean o‘rtasidagi suv osti tog‘ tizmalari bundan mustasno), balandliklarga va platolarga bo‘linadi. Bunday morfoloik strukturalarga Tinch Okeandagi Gavay tizma tog‘i, Shatskiy balandligi, Manikixi platosi, Atlantika okeanidagi Bermud platosi misol bo‘la oladi.