Оилавий муносабатларни тартибга солиш ва фарзанд тарбиясида ҳадислардан фойдаланиш имкониятлари

II BOB. YOSHLARNI OILADA TARBIYALASHDA METODLARNING 

O’RNI  VA SHART-SHAROITLARI 

2.1. O’zbek oilalarida yoshlarning oilaviy tarbiya haqidagi tasavvurlarini 

shakllantirish 

 

O’zbekiston  mustaqil taraqqiyot yo’liga o’tgandan keyin ta`lim islohotlarida 

yoshlarni  milliy  qadriyatlar,  ajdodlarimizning  boy  tajribasi  asosida  tarbiyalashga 

keng  imkoniyat  yaratildi.  «Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi»da:  «Xalqning  boy, 

intellektual  merosi  va  umumbashariy  qadriyatlar  asosida,  zamonaviy  madaniyat, 

iqtisodiyot,  fan,  texnika  va  texnologiyalarning  yutuqlari  asosida  kadrlar 

tayyorlashning  mukammal  tizimini  shakllantirish  O’zbekiston  taraqqiyotining 

muhim shartidir», -deb ko’rsatilgan.  

Xalq pedagogikasi ana shunday boy, intellektual meros hamda tarbiya manbai 

bo’lib, har tomonlama kamol topgan jamiyat va oilada o’z mavqeiga ega bo’lgan 

shaxsni  shakllantirishda  asosiy  bilimlar  majmui  bo’lib  xizmat  qiladi.  SHuning 

uchun  ham  tadqiqotchilar  xalq  pedagogikasi,  uning  tarbiyaviy  ta`siriga  katta 

e`tibor berganlar. 

Turli manbalarda «Xalq pedagogikasi»ga turlicha ta`riflar berilgan. Masalan, 

«Pedagogicheskaya  entsiklopediya»da  unga:  «Xalq    pedagogikasi-tarbiyaning  

maqsad  va  vazifalari  haqida  xalqda  ustunlik  qiluvchi  qarashlarni  ifodalovchi, 

xalqning  ta`lim-tarbiya  vositalari,  ko’nikma  va  malakalari  majmuidan  iborat 

bo’lgan xalq ommasining empirik pedagogik bilimlari va tajriba sohasidir», - deb 

ta`rif berilgan.  

Xalq  pedagogikasini    tarbiya  jarayoni  ob`ekti  sifatida  qaralsa,  xalq 

pedagogikasining  ob`ekti  nafaqat  tarbiya,  balki  ta`lim  jarayonini  qamrab  olganligini 

ham  ta`kidlagan  holda  uni  yosh  avlodga  bilim,  ko’nikma,  ijodiy  ish  metodlarini 

o’rgatib  kelganligi,  bolalarning  dunyoqarashini  shakllantirishda  o’ziga  xos  usul  va 

vositalarni ham qo’llaydi. 

Xalq  pedagogikasi  o’z  manbalariga  ega.  Bu  manbalarga:  xalq  og`zaki  ijodi, 

milliy  urf-odatlar,  an`analar,  diniy  ta`limotlar,  xalq  o’yinlari,  o’yinchoqlar,  milliy 

---

 

35 

musiqa,  qo’shiqchilik,  xalq  amaliy  san`ati,  hunarmandchilik,  tasviriy  san`at, 

me`morchilik, raqs san`ati kiradi.  

Mustaqillik yillarida xalq pedagogikasini o’rganish va uni ta`lim jarayoniga 

tatbiq  qilish  uchun  katta  ishlar  qilinmoqda.  Lekin  bu  borada  qator  ishlar 

yaratilib,  ularning  ko’pchiligi  milliy  qadriyatlar,  milliy  xalq  an`analari,  urf-

odatlari va udumlaridan foydalanishga qaratilganligining guvohi bo’ldik.  

Xalq  pedagogikasida,  asosan,  oila,  bolalar  tarbiyasi,  ota-onalar  burchi 

haqidagi tasavvurlar mujassamlashgan. 

Xalqning  oila  va  nikoh,  sevgi  va  muhabbat,  ota-ona  va  farzand  haqidagi 

tasavvurlari  uzoq-uzoqlarga  borib  taqaladi.  Mazkur  tasavvurlar  o’zbek  xalqining 

uzoq  yillar  davomida  avloddan-avlodga  o’tib,  sinalgan,  tajribada  qo’llangan 

qoidalarida va xulq me`yorlarida o’z ifodasini topgan. 

Ma`lumki,  oila  va  oilaviy  munosabatlar  o’ta  murakkab  jarayon.  Bunda 

oilaning  bolalarga  ta`sir  etish  yo’llari,  metod  va  usullari,  an`ana  va  urf-odatlari 

ifodalanganligi  bilan  asosiy  vazifani  bajargan.  SHuningdek,  oila  bo’sh  vaqtni 

tashkil  etish,  bolalarning  o’qish  va  mehnatini  amalga  oshirishga  doir  tashkiliy 

vazifani,  oila  a`zolari  o’rtasidagi  o’zaro  munosabatlarda  axloqiy  me`yorlarni 

belgilovchi  vazifalarni  ham  bajaradi.  Bularning  barchasi  asta-sekin  oila 

tarbiyasining  bir  butun  tizimini  yaratgan.  Bu  munosabatlar  oilada  uning  ichki 

aloqalarini  amalga  oshirgan,  ota-onaning  tarbiyaviy  vazifalarini  aniqlagan,  

bolalarga ta`sir etish shart-sharoitlari yaratilgan. 

Ana  shu  vazifalar  xalq  nazarida  bo’lib,  xalq  pedagogikasida  o’z  ifodasini 

topgan  va  uning  tasavvurida  inson  uchun  eng  muqaddas  hisoblangan  oilaning 

tarkib topishiga sabab bo’lgan.  

Ma`lumki,  eng  qadimgi  davrlardan  boshlab,  mustahkam  oila  sevgi  asosida 

qurilgan. SHuning uchun ham xalq sevgi-muhabbatni doim ulug`lab kelgan. 

YOshlarni nikohga tayyorlash muhim davr hisoblanadi. SHuning uchun xalq 

bo’lg`usi  oila  boshlig`i  –  yigitlarga  bu  muhim  davrni  orqaga  surmasligi,  qiz 

tanlashda  o’ta  talabchanlik  ba`zilarni  xato  yo’lga  boshlashi  ham  mumkinligini 

anglatganlar. 

---

 

36 

SHuningdek,  ota-onalar  uchun  qizlarni  vaqtida  turmushga  uzatish,  yigitlarni 

vaqti  etganda  uylantirish  ham  qarz,  ham  farz  hisoblangan.  Buni  biz  «CHiroying 

borida,  chinoringni  top»,  «Bosh  ikkov  bo’lmay,  mol  ikkov  bo’lmas»  kabi 

maqollardan  ham  bilsak  bo’ladi.  Buni  xalqning  uzoq  yillik  tajribasida  sovchilik 

udumlari  ulug`langanida  ko’rish  mumkin.  Sovchilar  ham  ikki  yoshning  baxtli 

hayot qurishiga sababchi bo’lgan. 

Xalq  oilada  er-xotinning  janjallari  haqida  ham  juda  ko’p  hikmatli  so’zlar 

aytgan  va  oilaviy  janjallarning  oldini  olishga  harakat  qilgan.  Masalan,  xalq 

yoshlarga  o’z  sevgi-muhabbatini  saqlashni  nasihat  qilgan.  CHunki,  oila  qurgan 

yosh  kelin-kuyovlar  bir  umr  birga  bo’ladilar.  Ularning  kundalik  turmushida  turli 

sabablarga  ko’ra  kelishmovchiliklar  chiqishi  mumkin.  SHunga  ko’ra  xalq 

donishmandligida  bu  ziddiyatlarga  o’ta  jiddiy  ahamiyat  berilmagan.  CHunki  er-

xotin  o’rtasidagi  janjallarning  umri  qisqa  bo’lgan.  Ular  har  bir  oilada  u  yoki  bu 

tarzda  bo’lib,  o’z-o’zidan  oldi  olingan.  «Er-xotinning  urushi,  doka  ro’molning 

qurishi», «Er-xotinning orasiga esini egan tushadi», «Oshsiz uy bor-u, urushsiz uy 

yo’q»,    «Er-xotin  urushar,  nodon  o’rtaga  tushar»,  kabilar  oilada  er-xotinning 

totuvligini saqlash, ularning janjaliga e`tibor bermaslik, uni o’zlariga qo’yib berish, 

ozgina hazil aralash ifodalangan. 

Xalq o’z donishmandligi bilan er-xotinlar o’rtasidagi janjalning oldini olishga 

harakat qilgan. Bunda er-xotin urushishlari tufayli boshqalar oldida kulgili holatga 

tushishlari;  bu  janjallarga  arzimagan  holatlarning  sabab  bo’lishi,  ularni  aql  bilan 

ish tutishga yo’llashi, bir-biriga kechirimli bo’lishi va nihoyat, er-xotindan birining 

past kelib, janjalning oldini olishga erishishiga e`tibor berilgan. 

Ma`lumki,  oilada  er-xotin  o’rtasidagi  janjallarga  sabab  ko’pincha  ulardan 

birining etakchi bo’lishga intilishi bo’ladi. 

Lekin  ko’p  oilalarda  o’z-o’zidan  etakchi  paydo  bo’ladi:  kimda  ko’proq 

ro’zg`or  yuritish  qobiliyati  kuchli  bo’lsa,  o’sha  etakchi  bo’ladi.  Ammo  xalq 

donishmandligida  oilaviy-maishiy  ishlarda  ayol  etakchi  bo’lsa,  erkakning  qo’li 

kerak  bo’lgan  taqdirda  erkak  etakchilik  qiladi.  Bunday  oilalarda  o’zaro  yordam, 

---

 

37 

hamjihatlik  mavjud  bo’ladi.  SHuning  uchun  ham  xalq  «Er-xotin  -  qo’sh  ho’kiz» 

deb, hazilga moyil iborani bekorga aytmagan. 

Xalq  ayolning  oiladagi  o’rnini  doimo  ulug`lashi  bilan  birga  erkakni  ham 

uning tayanchi sifatida ta`riflagan.  

«Xotin - erning vaziri», «Xotin - uy bezagi», «Ota-bilak, ona-yurak», «Onalik 

uyning  ori  bor,  otalik  uyning  zari»,    degan  maqol  va  iboralarda  oilada  ayol  va 

erkakning  o’rni  to’g`ri  baholangan.  Zero,  xalq  pedagogikasida  ayol  oila  baxti 

sifatida  baholansa,  erkak  oila  tayanchi,  poydevori  deb  qaralgan.  SHuning  uchun 

ham «YAxshi xotin- yarim baxt» deb ta`rif berilgan.  

Xalq  yomon  xotinlar  haqida  ham  juda  ko’p  hikmatlarni  aytgan.  Dangasa, 

urushqoq,  g`iybatchi  ayollar  qoralangan.  «YAxshi  xotin  yo’q  narsangni  bor  etar, 

yomon  xotin  keng  uyingni  tor  etar»,  «Eshik  ko’rgan  yurt  buzar,  beshik  ko’rgan 

yurt tuzar», «Eshik ko’rganni emas, beshik ko’rganni ol» kabi maqollar va iboralar 

shular jumlasidandir. 

Lekin oila baxti, oilaning eng muhim xususiyati farzand tarbiyasidir. Farzand 

tarbiyasiga esa ota-ona mas`ul hisoblanadi. 

O’zbeklarga  xos  xususiyatlardan  biri  bir  necha  oilaning  bir  xonadonda 

yashashidir.  YA`ni,  bu  oilalarda  bobo,  buvi,  ota-ona,  o’g`il  va  kelin,  nevara, 

evaralarning  yashashidir.  Bunday  oilalarda  bobo  va  buvilardan  o’g`il  va  kelin, 

nevaralar  har  tomonlama  tarbiya  oladilar,  oilaviy-milliy  urf-odatlar,  an`analarni 

o’rganadilar.  Bolalar  nazoratsiz  qolmay,  mehr-muruvvat  og`ushida  o’sadilar. 

CHunki  ko’pincha  mustaqil  yashaydigan  oilalarning  farzandlari  ba`zida 

shaxsiyatparast,  mehnatni  sevmaydigan,  ota-onalarning    hurmatini  bilmaydigan, 

milliy, 

oilaviy 

urf-odatlar, 

an`analardan 

begona 

bo’lmoqdalar.  Xalq 

donishmandligida    «Qaynonali  kelin  qarqara  kelin,  qaynonasiz  kelin  masxara 

kelin»,  «Ona  bo’lmay,  ona  qadrini  bilmas»,  «Ota  bo’lmay,  ota  qadrini  bilmas», 

«Ota-onang davlating, farzandlaring savlating» kabi hikmatlar bekorga aytilmagan. 

Qadimdan  o’zbek  oilalarida  hisob-kitob,  kirim-chiqim,  iqtisodiy-xo’jalik 

ishlariga bir kishi rahbarlik qilgan. Keyingi yillarda har bir oila a`zosining o’zicha 

mustaqil  harakat  qilishi  oilaning  yirik  tadbirlariga  mablag`  yig`ish,  kundalik 

---

 

38 

harajatlarga oqilona sarf qilishdan oila daromadining to’planishiga yo’l qo’ymaydi. 

Ayniqa,  yosh  oilalar  sarf-harajatda  «sahiy»  bo’lib,  ertangi  kun  uchun  mablag` 

to’plashda tajribasiz bo’lib qoladi. 

SHuning  uchun  ham  ota-onalar  ko’pincha  oila  qurgan  o’g`il-qizlarini  2-3 

farzandlik bo’lib, past-balandni bilib, oqu qoraning farqiga eta boshlagandan so’ng 

unga  uy-joy  qurib,  mustaqil  oila  sifatida  ajratib  chiqaradi.  SHunda  yosh  oilalar, 

albatta,  ota-ona  tajribasiga  tayanib,  qoqilmay  hayot  kechiradilar.  Ammo  shunda 

ham  yosh  oilaning  mustahkam  bo’lishi,  er-xotinning  tinch-totuv  yashashi  uchun 

juda ko’p talablar borki, bularga rioya etish muhimdir. Oilada er-xotin, ya`ni ota-

onaning  muhim  vazifalari  borki,  bu  avloddan-avlodga  o’tib,  boyib,  yanada 

sayqallashib kelmoqda. 

Birinchi  navbatda,  er-xotinning  totuvligi,  oila  yuritish  ko’nikma  va 

malakasiga  ega  bo’lishidir.  Bu  borada  onaning  zimmasiga  ko’proq    mas`uliyat 

tushadi.  Bu  mas`uliyat  kelinning  yangi  oilaga  kirib  kelgan  kunidan  boshlanadi. 

Uning  kirishishi,  shu  oilada  murosa  qilib  ketishiga  olib  keladi.  Bunda,  ayniqsa, 

kelinning  barcha  oila  a`zolariga  hurmat  bilan  muomalada  bo’lishi,  birortasining 

kayfiyati  buzilganda  sukut  saqlab,  janjalga  aralashmasligi,  sabr-qanoati  oila 

a`zolarining  hurmatini  qozonishga  olib  keladi.  CHunki  turli  xulq-atvor,  xatti-

harakatlar,  har  xil  turmush  tarziga  ega  bo’lgan  ikki  oila  farzandlari  qovushgan 

bo’ladi.  Agar  kelin-kuyov  o’zlaridagi  barcha  yaxshi  xislatlarni  birlashtirsa,  oilada 

yaxshi  ruhiyat  vujudga  keladi.  Bunda  ancha-muncha  kamchiliklar  ham  yopilib 

ketadi. Ayniqsa, o’zbekning to’yidan keyin oilada yuz bergan ba`zi qiyinchiliklarni 

sezmaganga  olishi,  yo’qdan  bor  qilishiga,  tejab-tergab,  qaynonadan  maslahat  olib 

ish yuritishga harakat qilmog`i zarur.  

Oilada  turli  kelishmovchiliklar,  qiyinchiliklar  sir  sifatida  saqlanishi  muhim. 

Zero,  oila  tashvishi  o’z-o’zidan  kelin  zimmasiga  o’ta  boshlaydi  va  bu  «yuk» 

ba`zida ayol sifatida unga og`irlik qiladi. Lekin ayol oila mulkini saqlashi, yig`ishi, 

keragida uni eriga taqdim etib, xursand qilishi zarur. SHuning uchun ayolni oilada 

ustunga o’xshatadilar. CHunki u o’z sabr-bardoshi bilan oilani saqlaydi. 

---

 

39 

Demak,  ayol  oila  degan  kichik  bir  mamlakatni  boshqaradi.  Oila  a`zolariga 

tarbiya berish, kirim-chiqimni tartibga solish, oila a`zolarining har biriga topshiriq 

berib,  uning  bajarilishini  nazorat  etish,  ixtiloflarni  shirinsuxanlik  bilan  bartaraf 

qilish,  qo’ni-qo’shnilar  orasiga  sovuqlik  tushganda  ularni  yarashtirish  ayol 

zimmasidadir.  Ayol  ro’zg`or  yuritishda  me`yorga  rioya  etishi,  tejamkor  bo’lishi, 

isrofgarchilikka  yo’l  qo’ymasligi  muhim.  Qarindosh-urug`larni  hurmat  qilishi,  eri 

keltirganlarni  tejab-tergab,  oz-ozdan  mulk  yig`ishi,  bu  mulkni  farzandlari 

ulg`ayganda  ularga  kerak  bo’lishi,  to’y-hashamlarda  sarf  etishi  uning  obro’yini 

yanada oshirib yuboradi. 

Ayol  ma`lum  me`yorda  eriga  itoatli  bo’ladi.  Bu  itoat  zamonaviy  ayollarga 

g`aliz tuyulishi mumkin. Ammo bu umr  yo’ldoshiga hurmat sifatida qaralsa, ayol 

xulqi mukammalligining mezoni hisoblanadi. Ayol xususiyatlaridan yana biri erga 

yolg`on  so’zlamaslikdir.  YOlg`on  oilada  ishonchni  yo’qotadi  va  totuvlikka  ziyon 

etadi. 

Demak, ayol borki tinch, totuv, xotirjam, to’kis oilaga ega bo’lmoqchi bo’lsa, 

u  ilmli,  o’z  zimmasiga  yuklanadigan  xizmatlar,  ya`ni  axloq  me`yorlariga  rioya 

qilish, farovon turmush kechirish, uy-ro’zg`or yuritish, oilani boshqarish tajribasini 

o’zlashtirishi  zarur,  shuningdek,    ma`lum  ma`lumotga  ega  bo’lishi  ham  muhim. 

CHunki oila ishlarini yuritish tajribasiga ega bo’lgan ayol oila ko’rki hisoblanadi, 

bilimli  ayol  salbiy  fikr  va  bekorchi  vaqtdan  xoli  bo’ladi.  Hunarli  ayolning  oilasi 

farovon  bo’ladi,  tibbiyot  ilmidan  xabardor  bo’lish,  oila  a`zolari,  xususan 

farzandlarining sihat-salomat bo’lishi, eyish-ichish, kiyinish qoidalariga rioya etish 

vositasida oila barkamol hayot kechiradi. 

Oilaning  barkamolligi  ayol  bilan  birga  erkakka  ham  o’ta  bog`liqdir.  Bunda 

erkaklarning  vazifasi  beqiyos  keng.  Bulardan  eng  muhimi  ayolga,  ya`ni  umr 

yo’ldoshiga  yaxshi  muomala  qilishdir.  CHunki  ayol  oilada  ro’zg`or  yumushlari 

bilan  birga  tun  uyqusini  buzib  bolalarni  parvarish  etadi,  hatto  erkak  zimmasidagi 

ishlarni ham bajarib qo’yadi. SHuning uchun ham ayolga muomalada adolat nuqtai 

nazaridan munosabatda bo’lish zarur. 

---

 

40