Оилавий муносабатларни тартибга солиш ва фарзанд тарбиясида ҳадислардан фойдаланиш имкониятлари

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

20 

1.2.  5-7 yoshli bolalarni oilada tarbiyalash masalalari 

 

Oila–mafkuraviy  tarbiyaning  ijtimoiy  omillaridan  biri  sifatida  yoshlar 

tarbiyasida, umuman, jamiyat taraqqiyotining asosiy negizi sifatida tavsiflanadi. 

Mamlakatimizda  istiqlol  sharofati  bilan  oila,  onalik  va  bolalikning  ijtimoiy 

muhofazasi,  ma`naviy  va  jismoniy  sog`lom  avlodni  shakllantirish,  onalar  va 

bolalarning  salomatligini  mustahkamlash,  ular  uchun  shart-sharoitlar  yaratish 

borasida  amalga  oshirilayotgan  ishlar  mazmuni  va  mohiyati  oilaning  ijtimoiy-

iqtisodiy,  ma`naviy-madaniy,  huquqiy-estetik,  jismoniy  jihatlarini  yanada  yaqqol 

namoyon 

etdi. 

Zero, 

oila 

avlodlar 

vorisiyligini 

saqlaydigan, 

milliy 

qadriyatlarimizni  avloddan-avlodga  etkazadigan,  yoshlarni  jamiyatimiz  hamda 

Vatanimizning  munosib  fuqarosi  etib  tarbiyalaydigan,  ularning  kelajakda  o’z 

o’rniga  ega  bo’la  oladigan  shaxs  sifatida  shakllanishiga  poydevor  bo’la  oladigan 

ijtimoiy institutdir. 

Haqiqatan  ham  «Milliy  istiqlol  g`oyasi:  asosiy  tushuncha  va  tamoyillar» 

risolasida milliy istiqlol mafkurasi vazifalaridan biri va eng muhimi «odamlarimiz, 

ayniqsa 

yoshlarimizning 

irodasini 

baquvvat 

qilish, 

iymon-e`tiqodini 

mustahkamlashga xizmat  qiladigan  ma`naviy  muhit  yaratish»dan iborat  ekan,  ana 

shu muhit avvalo oilada tarkib topadi va yoshlarning hozirgi davrda hayotda o’ziga 

to’g`ri  yo’l  tanlay  oladigan,  hayot  talablariga  javob  bera  oladigan  shaxslarga  va 

yangi jamiyat qurishning faol ishtirokchilariga aylantirishga xizmat qiladi.  

Albatta, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda mavjud ilg`or oilalar asosiy 

andoza bo’lib xizmat qiladi. Ammo yangi qurilgan oilalarda juda ko’p muammolar 

paydo bo’lmoqda. CHunki har  ikkala  yosh  yashab,  ulg`aygan oilaning  o’ziga xos 

xususiyati,  turmush  tarzi  mavjud  bo’lib,  yangi  oilada  bu  ikki  xil  tartib 

uyg`unlashishi bir qadar qiyin kechadi. 

Bundan  tashqari,  80-yillarning  o’rtalarigacha  oilaviy  hayotga  tayyorlash 

muammosiga  etarli  e`tibor  berilmay,  maktab,  oliy  o’quv  yurtlari  o’quv  rejalarida 

o’smir  yoshlarni  oilaviy  hayotga  tayyorlash,  kelajakda  ota-ona  sifatida  farzand 

tarbiyalash,  oila  a`zolarining  oilada  sog`lom  psixologik  muhit  yaratish,  sog`lom 

---

 

21 

turmush  tarzini  barpo  etish  kabi  juda  ko’p  muammolar  tadqiqotchilarning 

nazarlaridan  chetda  qolgan  edi.  Ikkinchi  tomondan,  farzandlarni  oilaviy  hayotga 

tayyorlash,  ayniqsa  jinsiy  tarbiya  borasida  suhbatlar  o’tkazish  ayb  sanalardi. 

SHuning  uchun  ham  yoshlar  oilaviy  munosabatlar  haqidagi  tushunchalarni 

atrofdagilardan uzuq-yuluq tarzda eshitar edilar. Natijada ularda oilaviy hayot, er-

xotin munosabatlari haqida etarli tushuncha hosil bo’lmas edi. 

Uchinchidan,  yoshlarni  oilaviy  hayotga  tayyorlashga  yo’naltirilgan  ilmiy 

tavsiya va qo’llanmalar etarli emas edi. 

To’rtinchidan, turli axborot manbalari rivojlanib kirib kelayotgan evro’pacha 

oilaviy hayot tarzi yoshlarga salbiy ta`sir ko’rsatmoqda. SHuning uchun ham yosh 

avlodni  oilaviy  hayotga  tayyorlash  muammosiga  Respublikamizda  mustaqillik 

yillaridagina  har  tomonlama  e`tibor  berilib,  bunga  oila  bilan  bir  qatorda  maktab, 

mahalla, o’quv yurtlari, jamoat tashkilotlari, har bir fuqaroning mas`ulligiga e`tibor 

qaratildi va oila muammosi davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. 

Ma`lumki, sog`lom oilaning asoslariga oilada er-xotinning o’zaro muhabbati, 

ota-onalarning  farzandlarga,  farzandlarning  ota-onalar,  aka-uka,  opa-singil  va 

boshqa qarindoshlar, jamiyatga nisbatan burch va mas`uliyati kiradi. 

Lekin  hozirgi  davrda  yoshlarni  oilaviy  hayotga  tayyorlash  o’smir  va 

o’spirinlik davri tugashi, ya`ni umumiy o’rta ta`lim va maxsus kasb-hunar ta`limi 

jarayoni  yakunida  to’xtab  qolmoqda.  Vaholanki,  yoshlarning  ko’pchiligi  aynan 

talabalik  yillarida  yoki  uning  yakunida  oila  qurganligi  tufayli  ham  oila-nikoh 

munosabatlarida, oila a`zolari bilan muloqotda yuqori darajadagi ma`naviy-axloqiy 

va  pedagogik-psixologik  tayyorgarlik,  turmush  madaniyatiga  ega  bo’lishlarini 

talab  qilmoqda.  Kuzatishlarimiz  shuni  ko’rsatdiki,  ko’pchilik  talaba-yoshlar 

bunday munosabatga kirishishga tayyor emas. 

Ma`lumki,  oilaviy  munosabatlar  O’zbekiston  Respublikasining  «Oila 

kodeksi»da  belgilab  qo’yilgan.  Bular  nikoh,  er  va  xotin,  ota-ona,  farzandlar  va 

oilaning  boshqa  a`zolari  o’rtasidagi  munosabatlardir.  SHuning  uchun  ham  oila 

qurishda  yoshlar  dastlab  oila  va  nikoh  tushunchasini,  uning  mohiyatini  anglab 

etishlari maqsadga muvofiq. 

---

 

22 

Bunga,  avvalo,  nikoh  va  oila  qoidalarida  har  bir  fuqaroning  faqat  bitta 

nikohda bo’la olishi, u har ikki tomonning roziligi bilan sodir bo’lishi, shaxsiy va 

mulkiy  teng  huquqlilikka  ega  bo’lishi,  majburiyatlarda  teng  huquqlilik,  oilaning 

davlat  tomonidan  muhofaza  etilishi,  onalikning  muhofaza  qilinishi  va 

rag`batlantirib  borilishi,  o’zaro  munosabatlar  davlat  tomonidan  huquqiy  tartibga 

solinishi kabi talablarni bilib olishlari va unga rioya qilishlari talab etiladi. 

Ikkinchisi,  nikohdan  o’tayotgan  har  bir  yoshning  ixtiyoriy  ravishda  unga 

roziligi. Majburan nikoh tuzish «Oila kodeksi»da ta`qiqlanishini bilishlari muhim. 

YOshlar bilishi zarur bo’lgan uchinchi masala – bu necha yoshdan oila qurish 

mumkinligi. Albatta yoshlar, ayniqsa, qizlar 17-18 yoshdan balog`atga etadi. Lekin 

ba`zi  qizlar  jinsiy  balog`atga  etgani  bilan  hali  ko’p  jihatdan  oilaviy  turmushga 

ijtimoiy,  ma`naviy,  maishiy  tomondan  tayyor  emasligi,  farzand  tarbiyasidagi 

tajribasizlik ular oilasining darz ketishiga olib keladi. Ikkinchi tomondan, ularning 

ko’pchiligida  oilaviy  hayot  talabalik  yillaridan  boshlanib,  bu  «yuk»,  ayniqsa 

qizlarga og`irlik qiladi va salbiy oqibatlarga olib keladi. 

Agar  yoshlarning  nikohdan  o’tish  davri  19-20  yoshga  to’g`ri  kelsa,  bu 

ularning  iqtisodiy,  ma`naviy,  intellektual  rivojlanishiga  ijobiy  ta`sir  etadi.  Bu 

yoshda  nikohga  kirgan  yigit-qizlar  mustaqil  hayot  kechirish  imkoniyatiga  ega 

bo’ladilar. 

Respublikamizda  o’tkazilgan  sotsiologik  tadqiqotlar  nikoh  yoshi  birmuncha 

erta  boshlanayotganligini  ko’rsatmoqda.  qizlarning  oilaviy  hayotga  jismoniy, 

ma`naviy,  ruhiy,  jinsiy  tayyor  bo’lmaganligi  oilaviy  hayotda  quyidagi  salbiy 

oqibatlarga sabab bo’lmoqda: 

-  ajralishlar ko’paymoqda; 

-  ayollarning farzand ko’rishida oraliq vaqtning qisqarishi yuz bermoqda; 

-  17-20 yoshgacha bo’lgan ayollar salomatligi yomonlashmoqda; 

-  oila qurish imkoniyatlarining pasayishiga olib kelmoqda; 

-  yigit va qiz bab-baravar voyaga etganligi tufayli oilaning muvofiqligi; 

-  erta oila qurishi yoki kech oila qurish holatlari oilaviy hayotning barqarorligiga 

ta`sir etmoqda. 

---

 

23 

YUqoridagilardan  tashqari  yoshlarni  oilaviy  hayotga  tayyorlashda  faqat 

qizlarga e`tibor berilib, yigitlar nazardan chetda qolmoqda. Agar yigit ham oilaviy 

hayotga tayyor bo’lmasa, ular qurgan oila mustahkam bo’lmaydi, albatta. 

Demak,  yigitlarning ham  ma`naviy  yuksak, fikr doirasi keng, odobli bo’lishi 

bilan  birga  salomatligini  ham  kuzatish  alohida  ahamiyatga  ega.  Qizlar  bilan  bir 

qatorda  yigitlarni ham  nikohga  kirguncha  salomatligini nazoratdan o’tkazish,  ular 

qurgan  oilaning  kelajakda  buzilishiga  sabab  bo’luvchi  omillarning  oldini  olishga 

yordam  beradi.  Masalan,  har  ikki  yoshning  yuqumli  yoki  surunkali  kasalliklari, 

ruhiy xastaligi, aqli zaifligi aniqlansa, ularning nikoh tuzishi man etiladi. 

Oila qurishda yaqin qarindoshlar o’rtasida ham nikohga yo’l qo’yish mumkin 

emas.  YAqin  qarindoshlar  o’rtasidagi  nikohlar  oqibatida  nogiron,  aqli  zaif 

farzandlar dunyoga kelib, oila baxtiga zavol bo’lmoqda. 

Oila qurishda yigit va qizlarning voyaga etgan oilalar  muvofiqligi ham katta 

ahamiyatga  ega.  Er-xotin  o’rtasidagi  tenglik  -  bu  nasl-nasab,  ijtimoiy  mavqei 

jihatdan  bilimi  va  saviyasi,  did-farosat,  iymon-e`tiqod,  mulkdorlikda  bir-biriga 

muvofiq  bo’lmasa,  bunday  nikohdan  so’ng,  albatta  oilada  juda  ko’p 

kelishmovchiliklar sodir bo’lib, buning oqibati ham ajralish bilan tugashi yoki bir 

tomonning  xiyonatiga  olib  kelishi  mumkin.  SHuning  uchun  ham  yoshlar  oila 

qurgunga  qadar  ular  oilaviy  hayotga  ma`naviy-axloqiy,  psixologik-pedagogik 

jihatdan  tayyor,  etarli  turmush  madaniyatiga  ega  bo’lsa,  oila  mustahkam  va 

barqaror bo’ladi. 

Buning  uchun  esa  yoshlarni  (oilaviy  hayotga  tayyorlash  ular  hayotining 

dastlabki  yillaridan  boshlanadi)  oilaviy  hayotga  tayyorlashda,  avvalo  bu  hayot 

haqidagi tasavvurlarini shakllantirish zarur. 

Oilaviy hayot haqidagi tasavvurlar bu sohadagi axborotlar etishmasligi tufayli 

to’la  shakllanmagan.  Bu  tasavvurlarning  turli  yosh  va  jins  vakillarida  o’ziga  xos 

tarzda  namoyon  bo’lishi,  shaxs  va  guruhlarning  hayot  tarzi,  ma`lumoti,  tajribasi, 

kasb-koriga  bog`liqligini  tadqiq  etar  ekan,  oilada  ayol  va  erkakning  ijtimoiy-

psixologik  mavqei,  er-xotinning  oilada  farzand  tarbiyasiga  ta`siri,  yoshlarda 

to’g`ri,  maqbul  oilaviy-ijtimoiy  tasavvurlarning  shakllanish  shart-sharoitlari  va 

---

 

24 

psixologik  omillarini,  nikoh  va  oila,  nikoh  yoshi,  o’zbek  oilalarining  milliy 

qadriyatlari,  oilaning  mustahkam  bo’lishini  ta`minlaydigan  shaxslik  xislatlari,  har 

ikki jinsga taalluqli xislatlar va ularning namoyon bo’lishi shartlari, oilada erkak va 

ayol  maqomi,  bolalar  soni,  ularni  har  tomonlama  barkamol  etib  tarbiyalash,  oila 

yumushlariga jalb etish yo’llari haqidagi tasavvurlarning shakllanishi bilan bog`liq 

ijtimoiy-psixologik mexanizmlarga tayanishni taqozo etadi. 

Lekin bu tasavvurlarning shakllanishi jamiyatdagi o’zgarishlar, ijtimoiy muhit 

va  ana  shu  muhitda  qabul  qilingan  rasm-rusum,  urf-odat  va  an`analar,  har  bir 

oilada  o’zaro  munosabatlarning  o’ziga  xosligi,  oilada  bolalar  soni,  ota-onalarning 

ma`lumot darajasi, ularning oiladagi obro’si, mavqeiga bog`liq bo’lishi tabiiydir. 

YOshlarni  oilaviy  hayotga  tayyorlashda  sevgi-muhabbat,  oila,  uning 

xususiyatlari,  oilaviy  muammolar,  ayniqsa,  ajralish,  bolalar  o’limi,  farzandsizlik 

sabablari,  iqtisodiy-xo’jalik  ishlarini  yurita  olmasligi,  oilada  tarbiya  muammolari, 

oila  a`zolarining  kommunikativ  vazifalari,  bo’sh  vaqtdan  to’g`ri  foydalana 

olmaslik,  oilada  er  va  xotinning  biologik,  psixologik,  sotsial  qovushuvi,  oilada 

axloqiy-psixologik  muhit  va  unga  ta`sir  etuvchi  omillar,  oila  a`zolari  o’rtasidagi 

munosabatlar  va  ularning  qonuniyatlari,  jinsiy  tarbiyaning  ta`siri  haqidagi 

masalalar bilan bog`liqdir. 

Avvalo, oila  jamiyatning kichik negizidir, uning iqtisodiy-xo’jalik faoliyatiga 

tayyor bo’lish muhimdir. Oilada sarf-xarajat, kirim va chiqimni muvofiqlashtirish, 

uy-ro’zg`or  ishlarini  to’g`ri  taqsimlash,  bu  ishda  oila  a`zolarining  fe`li,  mijoziga 

e`tibor  berish,  bolalarda  mehnatga  qiziqish  uyg`otish,  uy-ro’zg`or  ishlarini 

yuritishni  bolalarga  o’rgatish  yoshlarni  oila  qurgandan  keyin  ro’zg`or  tebratishda 

iqtisodiy qiyinchiliklarni engib o’tishga yordam berishini taqozo etadi. 

Zero,  oilada  bolalarning  aqliy,  jismoniy,  axloqiy,  estetik,  jinsiy  tarbiyasiga 

e`tibor  berish,  ularni  oilaviy  hayotga  tayyorlash  poydevori  oilada  qurilib,  maktab 

uni rivojlantiradi va , mustahkamlaydi. 

Oilada kommunikativ vazifalari bolalarning ota-onalari bilan bo’lgan aloqasi 

ularning  aqliy  saviyasi,  hissiy-emotsional  holatining  to’g`ri  shakllanishi  uchun 

---

 

25 

nihoyatda  zarur,  bu  ruhiy  rivojlanishiga  ijobiy  ta`sir  ko’rsatadi  va  bunda 

televidenie, radio, matbuot muhim  o’rin egallaydi . 

Oilada bo’sh vaqtdan samarali foydalanish, dam olishni to’g`ri tashkil etishda 

bolalarning sport bilan shug`ullanish malakasini oshirish, ijodiy rejalarini ro’yobga 

chiqarish,  oilaning  iqtisodiy-xo’jalik  muammolarini  hal  etish,  mamlakat  bo’ylab 

sayohatlarga  chiqish,  san`at,  badiiy  adabiyot  bilan  oshno  bo’lishga  o’rgatish 

ularning  kelgusi  hayotida  bo’sh  vaqtini  to’g`ri  tashkil  etishga  yo’naltirish  lozim. 

YOshlarni  oila  qurishdan  oldin  bu  mezonlardan  xabardor  bo’lishi,  ya`ni  turmush 

qurish arafasida turgan yoshlar ma`naviy, ruhiy, jinsiy ko’nikmaga ega bo’lishlari  

alohida ahamyatga ega. 

YOshlarni  oilaviy  hayotga,  nikohga  tayyorlashda,  oila  mustahkamligini 

ta`minlashda  ularning  ota-onalari  saviyasi,  turmush  tarzi,  xarakter-xususiyatlari  va 

nihoyat  kasb  faoliyatlariga  e`tibor  berish  maqsadga  muvofiqdir.  Bitta  yoki  kam, 

shuningdek,  ko’p  bolali  oilalarda  bolalar  tarbiyasi,  maktab,  oila  hamkorligi,  ota-

onalarga  pedagogik  bilim  berish,  tarbiyada  milliy  urf-odatlarimiz  hamda 

an`analarimizga  tayanish  muammolariga  ko’proq  o’zaro  munosabatlari,  oila  va 

maktabda  o’quvchilarning  ilmiy  dunyoqarashini  shakllantirish,  ijtimoiy  faolliklarini 

ta`minlash  masalalariga  diqqatni  qaratadiki,  bularning  barchasi  yosh  avlodni  oilaviy 

hayotga tayyorlash muammosi echimini o’zida aks ettiradi. 

Zero, O’rta Osiyoda qadimdan oila boshliqlariga farzandlarni uyli-joyli qilish, 

farzandli  bo’lish  va  uy  qura  olish  qobiliyatiga  qarab  baho  berishgan.  Bu  an`ana 

avloddan avlodga o’tib, har bir yoshning ruhiyatiga singib ketgan. 

CHunonchi,  keyingi  yillarda  yosh  oilalarning  (bular  aksariyati  yosh  turmush 

qurgan oilalardir) ajralib ketish holati yuz bermoqda. Buning sababini quyidagicha 

izohlaymiz: 

1.  Yigit-qizlarning  erta,  mustaqil  hayotga  ruhan  tayyor  bo’lmay  turib,  ya`ni 

qizlar  16-17,  yigitlar  18-19  yoshda  hali  biror  hunarga  yoki  kasb-korga,  oila 

tebratish  malakasiga  ega  bo’lmay  turib,  oila  qurishlari  ota-ona,  akalarga  qaram 

bo’lish, ham iqtisodiy, ham ma`naviy jihatdan kelishmovchiliklarga sabab bo’ladi 

va ajralishlarga olib keladi. 

---

 

26 

2.Iqtisodiy  jihatdan  oilalarda  yuz  bergan  kelishmovchiliklar  (bir  uy  yoki 

hovlida bir necha oilaning yashashi) natijasida ajralib ketishlar sodir bo’ladi. 

3.Oila  a`zolariga  tegishli  yot  illatlar.  Yigitlarning  nashavandlik, 

giyohvandlik,  spirtli  ichimliklar  ichishga  ro’ju  qo’yishi,  ishsizligi,  xiyonat 

kabilarga  berilganligi  bo’lib,  bular  ham  oilaning  barqarorligiga  salbiy  ta`sir  etib, 

ajralishlar sodir bo’lishiga olib kelmoqda (64). 

Lekin, mustaqillik sharofati bilan Respublikamizda oila masalasining davlat 

siyosati  darajasiga  ko’tarilishi,  milliy  urf-odatlarimiz,  qadriyatlarimizning 

tiklanishi yoshlar o’rtasida keng targ`ib qilinishi, oilaviy hayotga tayyorlashga oid 

ilmiy–amaliy ishlarga e`tibor berila boshlaganligi bu boradagi muammoning asta-

sekin hal etilayotganligini ko’rsatmoqda. 

Bu borada milliy tarbiyaga oid an`analarimiz, ya`ni Islomda oilaga va oilaviy 

tarbiyaga  munosabat  va  uning  bolalarni  ma`naviy-axloqiy  tarbiyalashdagi  o’rni, 

SHarq  mutafakkirlari  merosida  oilada  bolalarni  ma`naviy-axloqiy  tarbiyalash 

masalalari,  xalq  pedagogikasi  manbalaridan  bolalarni  oilada  ma`naviy-axloqiy 

tarbiyalashda  foydalanish,  bolalarni  oilada  o’zbek  xalqining  milliy  an`analari 

asosida  tarbiyalash  usullari  keng  tahlil  etiladi.  Eng  muhimi,  oila  tarbiyasida 

maktab,  oila,  jamoatchilik  hamkorligiga  va  maktab,  oila,  jamoatchilik  faoliyatini 

muvofiqlashtirish masalalariga keng e`tibor berish lozim. 

Ayniqsa,  bu  borada  «Sog`lom  avlod»  reja-tadbirlarining  istiqbol  dasturiga 

asosan olib borilayotgan ishlar diqqatga sazovordir. Bular: 

-  o’quvchilar  salomatligini  muhofaza  qilish  uchun  o’quv  fanlarini  o’rgatish 

jarayonida sog`lom turmush tarziga doir bilimlar berish; 

-  yoshlar o’rtasida jismoniy tarbiya gigienasiga doir qisqa kurslar tashkil etish; 

-  o’smir bolalar va qizlar uchun oilaviy tarbiyaga doir adabiyotlar chop etish; 

-  Vatan va oila haqida turli mavzularda ko’rik-tanlovlar tashkil etish; 

-  oila va oilaviy hayotga doir turli mavzularda tadbirlar belgilash; 

-  oilada bolalarning bo’sh vaqtini to’g`ri tashkil etish; 

-  o’smirlar o’rtasida jinoyatchilik, qonunbuzarliklarning oldini olish va hokazo. 

---

 

27 

Umuman,  yuqorida  sanab  o’tilgan  yo’nalishlarda  bolalarni  o’quvchilik 

davridayoq oilaviy hayotga tayyorlashda salmoqli o’rinni egallaydi. 

SHu  bilan  birga  yoshlarning  ona  Vatan,  jamiyat,  atrof-muhit,  ota-ona, 

qadriyatlar,  farzand,  er-xotinning  o’zaro,  qarindosh-urug`,  qo’ni-qo’shni, 

mahalladosh,  qariya,  nogiron,  yordamga  muhtojlarga  mehribon,  xayrixoh  qilib 

tarbiyalashga e`tibor qaratish darkor. 

  YOshlar turmush tarzining sog`lom bo’lishida oila ma`naviyatining o’rni va 

uning shakllanishi masalalari muhim ahamiyatga ega. 

Oilada  farzand  tarbiyasi,  insonda  oilaviy  burch,  oila  a`zolarining  o’zaro 

munosabatlarining  shakllanishi,  jamiyat  va  oila  oldidagi  mas`uliyatni  tarbiyalash 

muammolarini  yoritish  orqali  yoshlarni  oilaviy  hayotga  tayyorlash  ,  ayniqsa, 

yoshlarga,  yosh  oilalarga  maslahatlar  muammosi  qiziqarli  bo’lib,  bu  borada  oila 

sotsiologiyasi, psixologiyasi nazariyasi va amaliyotida katta ahamiyatga ega bo’lib, 

farzand tarbiyasi hamda oilaviy hayot barqarorligini ta`minlashda muhimdir. 

U  jamiyatning  negizi  sanalmish  oilani  mustahkamlash  uchun  quyidagi 

jihatlarga e`tibor berish zarurdir  



  oila a`zolarining barchasida tinchlik-xotirjamlikni his etishini ta`minlash; 



  noxush  voqea-hodisalarni  engib  o’tishda  oila  a`zolari  o’rtasidagi  aloqaning 

mustahkamligini ta`minlash; 



  oila a`zolarining umumiy orzu-intilishlari va qiziqishlarini e`tiborga olish; 



  oilada ruhiy tenglik va adolatlilikni ta`minlash; 



  oila urf-odatlari, ramzlari, marosimlarini e`zozlash; 



  barcha oila a`zolari qadriyatlarini hurmat qilish. 

Oila jipsligiga zid omillar: 

 oila a`zolarining nafsi buzuqligi; 

 xudbinlikning namoyon bo’lishi; 

 bir-birini ko’ra olmaslik va raqobat; 

 oila boshlig`i yoki oila a`zolarining talablardan qanoatlanmaslik his-tuyg`usi. 

Oila  a`zolarining  bir-birini  yoqtirishi  oila  jipsligining  omili  hisoblanadi. 

Bunda  ularning  hamkorligi  asosiy  rol  o’ynaydi.  SHuning  uchun  ham  nikohga 

---

 

28 

kirish  bo’lg`usi  kelin-kuyovlardan  ma`lum  darajada  tayyorgarlikni  talab  qiladi. 

CHunki  kelin-kuyovlar  nikoh  oldidan  nafaqat  jismoniy,  balki  ijtimoiy  va  ruhiy 

tomondan  ham  oilaviy  hayotga  tayyor  bo’lishlari  kerak.  Bunda  jismoniy  balog`at 

yoshlarning  fiziologik  etilganlik  yoshi  bo’lsa,  ruhiy  balog`at-aqliy  rivojlanganlik 

darajasi,  hissiy  rivojlanish,  ota-ona  hamda  er-xotin  mas`uliyatini  bajara  olishi 

hamdir. 

Yigitning  ijtimoiy  balog`atga  etishi-uning  o’z  oilasini  tuzishi,  mustaqil 

yashashi  va  kelajakda  rivojlanishi  uchun  shart-sharoitlar  yaratishi  kabilarni  o’z 

ichiga oladi.  

Nikohga  kiruvchi  -  bo’lg`usi  kelin-kuyovning  o’z  o’rnini  bilishi  muhim  rol 

o’ynaydi.  Juda  ko’p  yoshlar  oilaviy  hayot  qurgunga  qadar  aqliy  rivojlanishning 

zarur  darajasini  egallagan  bo’ladilar.  Zotan,  har  bir  yigit-qizdan  aqliy  rivojlanish, 

tafakkur  va  intellektual  qobiliyat,  nikohga  kirishning  mohiyati  va  kelajakda  o’z 

oilasi oldida mas`uliyatni his etishi hamda tushunishi talab etiladi. 

Agar  nikohga  kirayotgan  har  bir  yosh  kelgusi  oilaviy  hayotini  faqat  o’z 

tasavvuri va istaklari asosida qurmoqchi bo’lsa, bunda hamkorlikdagi oilaviy hayot 

qiyinlashadi.  CHunki,  oilaviy  hayotda  er  va  xotin  zaruriyat  paydo  bo’lganda,  o’z 

fikrlari,  qarashlarini  o’zgartirishlari  ham  mumkin.  Ularning  faqat  haqqoniy  fikr 

yuritishlarigina  bir-birini  tushunishiga  va  vaziyatlarni  to’g`ri  baholash,  xulosalar 

chiqarishga olib keladi. 

Ma`lumki, yoshlik davrida insonning his-tuyg`ulari jo’shqin holda bo’ladi. Bu 

davr  hissiy  rivojlanishda  muhim  rol  o’ynaydi.  CHunki  yoshlikda  go’zallik, 

to’g`rilik,  ezgulik,  adolat  kabi  tuyg`ularning  shakllanishi  kuchayadi.  Bu  davrda 

ijtimoiy tuyg`ular yuqori bosqichga ko’tariladi. Bunday yoshlar oila qurganda oila 

a`zolari  bilan  muomala-munosabatda  ularga  in`om  etgan  baxtli  oilaviy  hayotdan, 

jamiyat hayotida ijodiy, faol ishtirok etayotganligidan qoniqish hosil qiladi. Lekin 

ijtimoiy hissiyotning balog`atga etishida chegara bo’lmaydi. Bu jarayon butun umr 

davomida davom etishi mumkin. 

---

 

29 

Ijtimoiy  balog`atga  etishning  shakllanishi  insonning  mehnat  faoliyati  bilan 

ham bog`liq bo’ladi. CHunki nikohga kirish va oilaning moddiy ta`minoti, albatta 

iqtisodiy asosga hamda mustaqil oila tebratish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. 

SHuning  uchun  oilaviy  hayotga  tayyorlashda,  eng  avvalo  sevish  va  sevilish 

baxti  nimadan  iborat  ekanligini  tushunib  etish  muhimdir.  Lekin  hozirgi  davrda 

ijtimoiy  va  oilaviy  shart-sharoitlardan  kelib  chiqqan  holda  oila  qurayotgan,  ya`ni 

nikohga kirayotgan yoshlarni tibbiy ko’rikdan o’tkazish, buning uchun salomatlik 

bo’yicha maslahat markazlari hamda oilaviy munosabatlar, oilaning turmush tarzi 

bo’yicha  ruhshunos,  pedagog,  ijtimoiy  maslahatchilar  markazlari  faoliyatini 

jonlantirish maqsadga muvofiq. 

YAratilgan 

barcha 

ishlarda 

bayon 

qilingan 

mutaxassislar 

fikrini 

umumlashtirgan 

holda 

yoshlarni 

oilaviy 

hayotga 

tayyorlash 

quyidagi 

yo’nalishlarda amalga oshirilishi kerak degan fikrga keldik: 

1)  umumijtimoiy  yo’nalish  bo’lib,  unda  mustaqillik  sharoitida  oilaning  oila-

nikoh va demografiya sohasidagi holati, shuningdek oila va uning jamiyatda tutgan 

o’rni,  oilada  nikohlarning  barqaror  va  to’laqonli  bo’lishi,  nikohsiz  oila  qurish  va 

nikohi  buzilayotgan  oilalarning  oldini  olish,  oilaning  darajasi,  oila,  mustahkam 

oila,  keksa  oilalarning  har  birining  o’z  maqomini  saqlash  va  barqarorligi,  ko’p 

bo’g`inli oilalar turmush tarzi, bunday oilalarda bobo-buvi, ota-ona, nabiralarning 

o’z  o’rni,  oilada  bolalar  soni,  ya`ni  serfarzand,  kamfarzand  oilalar  hayot  tarzi 

haqida ma`lumotga ega bo’lish muhim. Bu jihatlar oilaning moddiy ta`minoti bilan 

birga tarbiyaviy tomonlarini ham o’z ichiga oladi.  

Masalan, oilada turmush tarzi ijobiy bo’lishi mumkin. Ammo bolalar va ota-

onalar  o’rtasidagi  kelishmovchiliklar  ba`zida  uning  psixologik  muhitiga  salbiy 

ta`sir  etadi.  YOki  o’zbek  oilalaridagi  ko’pbo’g`inlilik  bobo,  buvi,  ota-ona 

farzandlar  tarbiyasiga  ijobiy  ta`sir  etish  bilan  birga,  oilada  uy-joy  taqsimoti, 

moddiy-maishiy  tomondan  qiyinchiliklar  tufayli  ziddiyatlar  keltirib  chiqarishi 

mumkin. 

Ma`lumki, oilaning ijtimoiy, o’rni, uning moddiy ta`minoti bilan belgilanadi. 

Bunga  oilaning  kirim-chiqimidagi  moslik,  uy-joy  bilan  ta`minlanganligi, 

---

 

30 

ro’zg`ordagi  moddiy-maishiy  jihozlar,  kiyim-kechaklarning  etarliligi  kabilar 

kiradi.  Agar  oila  bu  talablarga  javob  bermasa,  uning  ijtimoiy-iqtisodiy  maqomi 

past darajaga tushib qolishi mumkin. Agar oila kam ta`minlangan bo’lsa, o’rtacha 

daraja,  agar  oila  moddiy  tomondan  to’la  ta`minlangan  bo’lsa,  uning  ijtimoiy-

iqtisodiy maqomi yuqori darajada bo’ladi. 

2)  Oiladagi  ruhiy  muhitdir.  Bu  er-xotin,  ota-ona  va  bolalar  hamda  ularni 

o’rab turgan kishilar bilan munosabatlardir. Bunga oila a`zolarining his-tuyg`ulari 

darajasi, o’zaro munosabatlarida bir-birini tushunishi, his etishi va bir-biriga ta`sir 

etishi,  oila  a`zolarining  dam  olishni  qanday  o’tkazishi  bilan  bog`liq.  Psixologik 

muhit  past  darajadagi  oilalarda  nikohning  buzilishi,  bolalarning  oiladan  bezishi, 

oilada ziddiyatlarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. 

3)  Oilaning  ijtimoiy  madaniyati  darajasidir.  Bu  jihat  oila  a`zolarining  bilimi 

va  uning  oila  turmushi  hamda  tarbiyaviy  tomonlariga  ta`siri  bilan  belgilanadi. 

Bunday  oiladagi  ota-onalar  oilaning  eng  yaxshi  an`analarini  davom  ettiradilar, 

bolalarning  axloqiy,  mehnat,  huquqiy,  estetik  tarbiyasi  bilan  muntazam 

shug`ullanib boradilar, oilada sog`lom turmush tarzi yaratadilar. 

4) Oilada bolaga munosabat darajasi bilan belgilanib, bu uning qiziqishlariga 

bo’lgan hurmat, e`tibor bilan qarashda namoyon bo’ladi. 

Oilalar yuqoridagi jihatlari bilan sog`lom va nosog`lom guruhlarga bo’linadi. 

Hozirgi bozor iqtisodiyoti rivojlanayotgan sharoitda ba`zi yoshlar to’g`ri yo’l topa 

olmay,  yot  ta`sirlarga  berilib  ketmoqdalar.  Natijada  oilada  nosog`lom  muhit 

vujudga kelib, bu, avvalo, uning a`zolariga, ayniqsa, balog`at yoshidagilarga salbiy 

ta`sir ko’rsatmoqda. 

SHuning uchun ham bunday sharoitda oliy o’quv yurtlarida ham yoshlarning 

ijtimoiy  harakatiga  ko’proq  e`tibor  berish  kerak.  CHunki,  bugungi  talaba  ertaga 

oila  rahbari  yoki  uning  a`zosidir.  Bu  sohadagi  muammolarni  hal  etishda 

quyidagilarga asosiy e`tiborni qaratish maqsadga muvofiqdir: 

1. Har ikkala- qiz va yigit oilalarining muvofiqligiga  erishish:  

a) moddiy; 

b) ma`naviy; 

---

 

31 

v) jinsiy sog`lomligi; 

g) yoshidagi farqi.  

Demak, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash deganda oilaviy turmush tarziga 

tayyorgarlikni tushunmoq zarur. 

2. YOshlarning ma`naviy-axloqiy shakllanganligi va muomala odobiga rioya 

etishi.  Oilada  har  ikkala  jinsga  mansub  shaxslar  bilan  munosabatlar  me`yorlariga 

rioya etish, do’stlik, ota-onaga, kattalarga hurmat, kichiklarga g`amxo’rlik, bolalar 

tarbiyasiga  e`tibor  va  bunda  ehtiyoj,  mas`uliyat,  sadoqat,  olijanoblik,  insoniylik; 

oila-nikoh  munosabatlarini  e`zozlash  va  qadrlash,  oilada  burch  mas`uliyati  va 

hokazolarga tayyorlash muhim ahamiyatga ega. 

3.  YOshlarni  huquqiy  jihatdan  oilaviy  hayotga  tayyorlash.  Bu  yo’nalishda 

ularni  «Oila  kodeksi»  va  «Nikoh  to’g`risida»gi  Qonun  asoslari,  oila  a`zolarining 

huquq  va  burchlari  qoidalarini  bilish,  er-xotinning  o’zaro,  farzandlari,  jamiyatga 

nisbatan mas`uliyat hissini anglab etishga tayyorlashdan iboratdir. 

4.  YOshlarni oilaviy  hayotga psixologik  jihatdan tayyorlash. Bunda ularning 

oilada  rivojlanganlik  darajasi,  oila  a`zolarining  ruhiyati  va  o’zaro  munosabatlar 

psixologiyasini shakllantirishga tayyorlashdan iboratdir. 

5.  Jismoniy-gigienik  tayyorgarlik.  Bu  yo’nalish  ham  muhim  bo’lib,  oila 

a`zolarining  jinsiy,  gigienik  tayyorgarligi,  intim  munosabatlar,  kun  tartibi,  har  bir 

oila  a`zosining  salomatligidagi  o’zgarishlarni  kuzatib  borish  va  yordam  berishga 

tayyorlaydi. 

6. Pedagogik yo’nalish bo’lib, bunda ota-onalarni farzand tarbiyasi sohasidagi 

pedagogik  bilimlar  bilan  qurollantirish,  ularning  pedagogik  madaniyatini 

oshirishdan iboratdir. 

7. YOshlarni oilaviy hayotga estetik munosabatini shakllantirish. 

8. YOshlarni xo’jalik iqtisodini yuritishga tayyorlash. Bunda oila byudjeti va 

xo’jaligi haqidagi tasavvurlarni boyitish, uni yuritishga oid malaka va ko’nikmalar 

hosil qilishdan iborat. 

---

 

32 

O’zbek  oilasida  bularning  barchasi  o’ziga  xos  xususiyatga  ega  bo’lib,  biz 

kelgusida  ana  shu  xususiyatlar  va  ularni  tarkib  toptirish  imkoniyatlarini  keyingi 

rejalarimizda fikr yuritamiz.