Оилавий муносабатларни тартибга солиш ва фарзанд тарбиясида ҳадислардан фойдаланиш имкониятлари

Tadqiqot maqsadi: Talaba-yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashning nazariy asoslari bilan tanishish, hamda yaxlit tizimasosida oilaviy munosabatlarni tartibga solish va farzand tarbiyasida xadislardan foydalanish imkoniyatlariga yo’naltirilgan ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqot vazifalari:
1. Mavzuga oid ilmiy-pedagogik, psixologik, falsafiy manbalarni tahlil qilish asosida oilaviy munosabatlarni tartibga solish va farzand tarbiyasida hadislardan foydalanish imkoniyatlarining nazariy va amaliy asoslarini o’rganish
2. Xalq pedagogikasi mazmuni asosida talaba-yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash imkoniyatlarini aniqlash.
3. Oilaviy munosabatlarni tartibga solish va farzand tarbiyasida hadislardan foydalanish imkoniyatlarining mezonlarini belgilash.
4. Oilaviy munosabatlarni tartibga solish va farzand tarbiyasida hadislardan foydalanish imkoniyatlarining mavjud huquqiy-me`yoriy hujjatlar bilan uyg`unligini aniqlash.
5. Oilaviy munosabatlarni tartibga solish va farzand tarbiyasida hadislardan foydalanish imkoniyatlari asosida talaba-yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash shakllari, yo’l va metodlarini ishlab chiqish.
6. Oilaviy munosabatlarni tartibga solish va farzand tarbiyasida hadislardan foydalanish imkoniyatlari asosida talaba-yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashga yo’naltirilgan ilmiy-metodik tavsiyalar yaratish va ularning samaradorlik darajasini aniqlash.


I bob. Xalq pedagogikasida oilaviy munosabatlar va farzand tarbiyasi haqidagi qarashlar


1.1 SHarq mutafakkirlarining ota-ona va farzandlar o’zaro munosabatlariga oid qarashlari
Inson bolasi o’zi tug`ilib o’sgan oilasida ilk bor ijtimoiy munosabatlarga kirishadi. Uning ijtimoiylashuvi avvalo o’z oilasidagi shaxslararo munosabatlar tizimida amalga oshadi. U bilan dastlabki ijtimoiy munosabatlarga kirishuvchi odamlar: uning ota-onasi, aka-opasi va oilasidagi boshqa a`zolardir. Bolaning kelajakda shaxs sifatida shakllanib, etuk inson bo’lib etishuvida, hayotda o’z o’rnini topib ketishida uning qanday oilada tarbiyalanganligi, oilada qanday psixologik iqlim hukm surganligi, o’z ota-onasi bilan bo’lgan o’zaro munosabatlarining qanday tarzda kechganligi muhim ahamiyatga egadir. SHuning uchun ham insoniyat madaniyati tarixining ilk davrlaridanoq shaxslararo munosabatlarning aynan shu turiga, yaoni oiladagi shaxslararo munosabatlarga, ayniqsa, ota-ona va farzandlar munosabatlariga, oilada bolalarning o’zaro munosabatlariga alohida eotibor berib kelingan. Bu mavzuning uzoq o’tmishga ega ekanligini biz deyarli barcha millatlar xalq og`zaki ijodiyoti namunalari misolida ko’rishimiz mumkin.
Masalan, xalqimizning ming yillik tarixga ega bo’lgan buyuk dostoni «Alpomish», «Go’ro’g`li», shuningdek, SHarq mamlakatlari xalqlari uchun katta maonaviy manba bo’lmish hind xalq dostonlari «Maxobhorat», «Ramayana» kabilarda mazkur munosabatlar tizimi yorqin tasvirlangan. Ular ming yillar davomida xalq og`zaki ijodiyoti namunalari tarzida avloddan-avlodga uzatilib, kelajak avlodlar maonaviy dunyosi, ruhiy olami, milliy qadriyatlarining shakllanishida munosib o’rin egallab kelmoqda.
Xalqimizning shunday maonaviy meroslaridan biri bo’lmish «SHirin bilan SHakar» dostonida ham oila, oilada bola tarbiyasi, bunda ota-ona ma`suliyati va burchi, farzandga nisbatan halollik va muhabbat, farzandning ota-onaga hurmati, ota-ona qadrini yuqori tutishi kabi masalalarga alohida eotibor berilgan. Doston qahramonlari aka-uka SHirin bilan SHakar obrazi orqali farzandlarning ota-onaga muhabbati, aka-ukaning bir-biriga qon-qarindoshlik munosabati tasvirlangan. SHuningdek, dostonda oilaviy bir janjal asosida ota-bola mojarosi maydonga chiqadi. SHoh Qosimxon xotini Kenjaoyning tuhmatiga ishonib, SHirin bilan SHakarni o’limga hukm qiladi. Otasidan jabr ko’rgan SHirin va SHakar undan yuz o’giradilar. Biroq ular onalarini sadoqat bilan sevadilar, uning farzandlari uchun chekayotgan iztiroblari, ko’z yoshlariga achinadilar, ona diydorini qo’msaydilar. Doston xotimasi sharqona an`ana va tarbiya qoidalari bilan yakunlanadi. Begunoh farzandlarini hech o’ylamay-netmay o’limga hukm qilgan ota jazoga loyiq, albatta. Biroq qadimiy sharqona tarbiya meozonlari bunga yo’l qo’ymaydi. CHunki bu mezonlar mazmunida imon-eotiqod, hurmat, muruvvat kabi tushunchalar mavjud bo’lib, odamlarni kechirimli bo’lishga undaydi. Bunday sharqona tarbiya talablariga ko’ra, ota-piri buzrukvor, qiblagoh, duogo’y, mo’otabar zot hisoblanadi. Farzand otaga eotiqodli, muruvvatli, samimiy itoatgo’y bo’lishi lozim. Otaning duoibadi, qarg`ishi yomon. Bunga «Ota rozi – xudo rozi» qabilidagi maqollarning ko’plab tilga olinishi ham misol bo’ladi.
Barcha asarlarda ota-onani hurmat qilish, odob bilan ularning xizmatlarini bajarish farzandning vazifasi ekanligi uqtiriladi. Masalan, rivoyatlarning birida, ota-onalarning farzandlariga insonlarni ranjituvchi so’zlar aytishdan, yomon ishlardan saqlanish lozimligi ta`kidlangan holda farzandlarning ota-onaga qanday xizmat qilishi kerakligini quyidagi tarzda bayon etiladi: «Bir kishi kechasi uyqudan uyg`onib o’g`lidan «suv ber» deb so’radi. O’g`li suv keltirguncha, otasi yana uxlab qolgan edi. O’g`li «otam balki yana suv so’rar», deb uxlamasdan otasinig uyg`onishini kutib tong otguncha o’tirdi». Bu kabi rivoyatlarning deyarli barchasida farzand o’z ota-onasini hurmat qilishga, uning olqishlarini olishga daovat etiladi. Insoniy g`oyalar ruhida tarbiyalangan farzand ota-onasi qilgan nasihatlariga amal qilgan, ota-onasi hurmatini joyiga qo’ygan.
Ota-onaning farzandlariga va farzandlarning ota-onasiga mehr-oqibatli bo’lishlari, ularning ota-onalik va farzandlik burchi, masouliyatini his qilish masalalari xalqimiz milliy qadriyatlarining shakllanishida muhim maonaviy manba bo’lib xizmat qilganligi shubhasiz. SHariat qonunlarida, islom taolimotida, Qurooni karim va Hadisi shariflarda oilaviy munosabat qoidalari asosiy o’rin egallaydi. Zotan, ota-ona farzandni dunyoga keltiruvchi, tarbiyalovchi, hamfikr, do’st, hayotda yo’lboshlovchi, oilaning moddiy va maonaviy taominotchisi tarzida ulug`lanadi. SHuning uchun ham Quroon taolimotiga ko’ra oilada ota-ona eng muqaddas zot.
Quroonda: «Parvardigoringiz, yolg`iz Uning O’ziga ibodat qilishlaringizni hamda ota-onaga yaxshilik qilishlaringizni amr etdi. Agar ularning birovi yoki har ikkisi sening qo’l ostingda keksalik yoshiga etsalar, ularga qarab «uf» tortma va ularning (so’zlarini) qaytarma! Ularga (doimo) yaxshi so’z ayt! Ular uchun, mehribonlik bilan, xorlik qanotini past tut – hokisor bo’l va: «Parvardigorim, meni (ular) go’daklik chog`imdan tarbiyalab o’stirganlaridek, Sen ham ularga rahm-shafqat qilgin, deb (haqlariga duo qil!)» (Isro surasi, 22-24-oyatlar), deya taokidlaydi. Bu oyat mazmuniga ko’ra: Alloh taolo ota-onaga yaxshilik qilishni bevosita o’ziga ibodat qilish bilan teng qo’ygan, ota-onalar keksayib, zaiflashib qolgan hollarda ularga qanday muomala qilish kerakligini uqtiruvchi quyidagi jihatlarga urg`u berilgan:

1. 
   Hech qachon ularga «uf» demaslik.
   
2. 
   Beadablik bilan so’zini qaytarmaslik.
   
3. 
   Ularga ehtirom bilan xushmuomalada bo’lish, yaxshi gapirish.
   
4. 
   Ota-ona oldida mehribonlik bilan hokisor bo’lish.
   

5. Minnatdorchilik yuzasidan Allohdan ularga rahmu-shafqat so’rash.
Oilaviy munosabatlar, ota-ona va farzandlar hamda qon-qarindoshlik aloqalari kabi masalalar nafaqat diniy, balki boshqa ijtimoiy munosabatlar doirasida ham muhim o’rin tutgan. SHuningdek, hadislarda oila va oila a`zolari, ota va ona, ota-ona va farzandlar, oilaning boshqa aozolari, ayollar va erkaklar, shaxs va jamiyat o’rtasidagi amaliy muomala tizimi imon talablari asosida bayon etiladi. Hadislarda ota-onaga hurmat, mehr-muhabbat, eozoz, moddiy va ma`naviy yordam, ularning amriga bo’ysunish, ota-ona dunyodan ko’z yumgach, ularning qarindosh-urug`lari, do’stu-birodarlari bilan munosabatlarining iltifotini davom ettirish, vasiyatlariga amal qilish yoshlar ongiga singdirilib kelingan. So’nggi yillarda bu borada ko’plab asarlar chop etilib, keng kitobxonlar ommasiga, yoshlar eotiboriga havola etilmoqda.
Xalq og`zaki ijodiyoti namunalari va diniy manbalarda oilaning muqaddas ekanligi, ota-onaning farzandlari oldidagi, bola va farzandning o’z ota-onasi oldidagi burchlari kabi masalalar hamda bolalar (qiz va o’g`il bolalar) tarbiyasida shariat ko’rsatmalarining aks etishi ming yillar davomida oila instituti shakllanishida ijobiy taosir ko’rsatib kelgan.
SHarqning buyuk allomalari bo’lmish Al-Buxoriy, At-Termiziy, Burhoniddin Marg`inoniy, Ahmad YAssaviy, Mahmud Qoshg`ariy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, YUsuf Xos Hojib, Kaykovus, Abulqosim Firdavsiy, Amir Temur, Saodi SHeroziy, Alisher Navoiy, Bobur, Ahmad Donish, Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy kabi ko’plab mutafakkirlarimiz bu borada o’zlarining tegishli fikr-mulohazalarini kelajak avlodga meros qilib qoldirgan. Ularning bu mavzuga oid ilmiy merosi bugungi kunda ham katta ijtimoiy va mafkuraviy ahamiyatga egadir. Ularning asarlarida oila va oilaviy munosabatlarga, ota-ona va farzandlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarga, oilada bolalarning shaxslararo munosabatlariga oid qarashlari taosirchan obrazlarda ifodalangan hamda ular xalq ruhiyatiga, milliy psixologiyasiga chuqur singib ketgan.
SHarq mutafakkirlari taolimotlarini g`oyaviy jihatdan birlashtirgan yagona asos shuki, ular o’z asarlarida shaxs tarbiyasi va shakllanishida oilaning o’rniga, ota-ona hamda yaqin kishilarning etakchi va tarbiyaviy funktsiyasiga alohida eotibor berganlar. Odamlarning o’zaro munosabatlarida namoyon bo’ladigan yuksak fazilatlar (halollik, poklik, mardlik, mehribonlik va h.) avvalo oilada tashkil topadi, rivojlanadi va avloddan-avlodga uzatiladi. Umuman, oilaning va oiladagi o’zaro munosabatlarning jamiyat taraqqiyotiga ijobiy taosiri masalasiga oid qimmatli fikrlar hamda bu boradagi amaliy ko’rsatmalar SHarq mutafakkirlarining falsafiy-etnik va ijtimoiy psixologik qarashlarida o’zining munosib aksini topgan.
Abu Nasr Forobiy (870-950) va Abu Rayhon Beruniy(973-1048)larning oilaviy munosabatlar yuzasidan qarashlari alohida eotiborga loyiq.
Forobiyning inson kamoloti, baxti, taolim va tarbiyasi, axloqi va dinga munosabati haqidagi qarashlari umumfalsafiy qarashlar va tushuntirishlardan iborat o’git bo’lsa Beruniyning "Mineralogiya", "Hindiston", "O’tgan avlodlar obidalari" kabi asarlarida inson shaxsi, uning kamoloti, aql-idroki kabilarga taorif beriladi. Masalan, Beruniy o’zining "Mineralogiya" asarida bo’lajak ota-onaning farzand oldidagi masouliyati haqida, onaning homiladorlik paytidan homilasiga eotiborni kuchaytirish, unga yumshoq munosabatda bo’lish va shu paytdan eotiboran uni tarbiyalab borishni uqtirib o’tadi. Bolani tarbiyalashda ota-ona bir xil talab va maqsad qo’ymog`i lozimligini taokidlaydi.
SHuningdek, Beruniy bola tabiat inoom etadigan chiroyga ega bo’lishi va sog`lom, baquvvat tug`ilishi uchun ona qornidayoq zamin tayyorlanishi lozimligi haqida to’xtalib o’tadi. Bola qiyofasi, yaoni uning tashqi tuzilishi go’zal bo’lishi uchun onani eozozlab, ranjitmay parvarish qilish zarurligi, bolaning ichki maonaviy go’zalligiga esa u tug`ilgandan so’ng tarbiya orqali erishilishi hamda unda xulq-odobni tarbiyalash uchun zarur muhit va tegishli sharoit yaratish lozimligini aytadi. Beruniy: «Bola xulqini mo’otadillikda saqlashga alohida eotibor berish kerak, bunga esa bolani qattiq g`azablanish, qo’rqish, xafalik va uyqusizlikdan saqlash orqali erishiladi», - degan fikrni bildiradi. Bolalarning yoqtirgan narsasini topib berishga va sevmagan narsasini ko’zidan uzoqlashtirishga doimo tayyor bo’lib turish kerak. Bu ishning ikki tomonlama foydasini, bir tomondan – bolaning ruhiyatiga foyda qilishi va bora-bora unga xushxulqlik odat bo’lib qolishini ko’rsatadi. Aks holda yomon xulq turli mijoz buzilishini keltirib chiqarishini aytib o’tadi. Masalan, g`azab kuchli qizdiradi, qayg`u kuchli ozdiradi, xafsalasizlik nafsoniy quvvatni bo’shashtirib mijozni balg`amlikka moyil qiladi. Ikkinchidan, xulqning mo’otadilligi natijasida ham nafas, ham badan sog`lom bo’ladi. Demak, xulq mo’`tadilligi bilan odob-axloq tarbiyasini amalga oshirish va bolalarda yaxshi xulqni tarbiyalash mumkinligi, bu bilan ularda mehr-muhabbat hislari ham shakllanib borishini taokidlab o’tadi. SHu bilan birga oilada ota-ona va farzandlar o’zaro munosabatining shakllanishi uchun ham ota-ona o’z xulq-atvori bilan bolalariga namuna bo’lib, ularning bir-birini hurmat qilishini, bir-birining eng yaqin yordamchilari bo’lib, farzandlari oldida obro’ qozonishi kerakligini taokidlaydi.
Beruniy qarindosh-urug`chilik munosabatlari to’g`risida shunday deb yozadi: "Inson jamiyatda o’z qarindosh-urug`lari bilan birgalikda yashashga majburdir, bundan maqsad bir-birini qo’llab-quvvatlash hamda har bir kishining ham o’zini, ham boshqalarini taominlash uchun zarur ishlarni bajarishdir.
Oilaviy munosabatlar masalalariga oid o’zining diqqatga sazovor qarashlari bilan farqlanib turuvchi SHarq mutafakkirlaridan yana biri Abu Ali ibn Sinodir (980-1037). Ibn Sinoning pedagogik va psixologik qarashlari ijtimoiy asosda qurilgan bo’lib, u bola tarbiyasida umuminsoniy tamoyillarning qo’llanishini yoqlab chiqib, ota-onalar bolani qattiq tana jazosidan ko’ra, shaxsiy ibrati orqali tarbiyalashi samaraliroq ekanligini uqtiradi [73].
Ibn Sino "Qonun-fit-Tibb" asarida yosh bolalarni tug`ilganidan boshlab tarbiyalash masalasiga alohida e`tibor beradi. Bola tug`ilganidan boshlab oyoqqa turguncha ma`lum tartibda tarbiyalanib borishi lozim. Bu – o’z vaqtida ovqatlantirish, cho’miltirish, yo’rgaklash kabilardan iborat. Bularni ham maolum qoidalar asosida amalga oshirish darkor. Bola tabiatini mustahkamlashdagi muhim vositalar – asta-sekin tebratish, musiqa eshittirish, ashula aytishdan iborat bo’lib, ular tartib bilan amalga oshirilsa, bola yaxshi uxlaydi. Tebratish uning tanasiga, musiqa uning ruhiyatiga orom baxsh etadi. Ibn Sino yosh bola tarbiyasini turli sharoitda maolum izchillik va tartib bilan olib borish haqida onalarga maslahatlar beradi.
SHuningdek, bu asarda otalarning ham burch va vazifalari belgilab beriladi. Bola balog`atga etguncha ota o’z vazifasini bajarib borishi kerak. Avvalambor, otaning majburiy vazifalaridan biri o’z farzandiga yaxshi nom berishdir. Bolani emizish davri tugab, mustaqil ovqatlanish davri boshlanishi bilan ota uning axloqiy tarbiyasiga kirishuvi zarur. Maqsadga erishish uchun tarbiyada o’rni bilan bolani maqtash, jazolash ham kerakligini ko’rsatib o’tadi.
Ibn Sino o’zaro munosabatlarda axloqiy tarbiyaning roli katta ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatib o’tadi. Unga ko’ra bolaning axloqiy tarbiyasi yoshlikdan, bolalikdan boshlanishi kerak. Axloqiy tarbiyada eng muhim vositalar bola bilan uning nafsoniyatiga, g`ururiga tegmagan holda yakkama-yakka suhbatda bo’lish, unga nasihat qilishdir. Nasihat qilishda suhbatdoshiga nihoyatda hurmat bilan yondashish, uni kamsitmaslik kerak. Ortiqcha so’z aytib, uni zeriktirmaslik zarur. Bir xil nasihatlarni qaytara berishlik uning taosir kuchini yo’qotadi. Ibn Sino shunday yozadi: "Sening fikrlaring (bolaning) yuragiga etib borib, unga o’ylab, fikr yuritib ko’rishga imkon bersin... Agarda sening suhbatdoshing so’zlaringga va nasihatingga e`tibor bermayotganini sezsang, suhbatni boshqa vaqtga ko’chir.
SHuningdek, Ibn Sinoning "Donishnoma", "Risolai ishq", "Uy xo’jaligi" kabi qator asarlarida ham ota-ona va farzandlar munosabatlari psixologiyasi va tabobat masalalariga oid qimmatli mulohazalar keltirib o’tilgan. Ibn Sino oilaviy munosabatlarning turli tomonlarini yoritar ekan, avvalambor, oila aozolari oldiga qator talablarni qo’yadi. "Ota-ona, - deb yozadi u,- ham nazariy, ham amaliy jihatdan oilada tarbiya masalalarini mukammal o’zlashtirmog`i lozim. Agar ular tajribasiz bo’lsa, o’z oila aozolarini yaxshi tarbiyalay olmaydi, oxir-oqibat u yaxshi ijobiy natijalarga erisha olmaydi. YOmon tarbiya ko’rgan bola nafaqat ushbu oila, balki qo’shnilarga, mahalla-ko’yga ham yomon zarar keltirishi mumkin". SHu sababli ham u oiladagi bola tarbiyasi ota-onaning jamiyatda tutgan mavqeidan qatoiy nazar, ularning birlamchi vazifasidir, deb hisoblaydi. Ota-ona davlat boshlig`imi, yoki oddiy fuqaromi, baribir, u bola tarbiyasi borasida mas`uldir. Ibn Sinoning ushbu fikrlari o’sha davrda qanchalik ilg`or va dolzarb bo’lsa, bugungi kunimizda ham u o’z kuchini yo’qotgani yo’q.
XI asrning buyuk mutafakkiri YUsuf Xos Hojib o’zining "Qutadg`u bilig" – "Saodatga boshlovchi bilim" – kitobida o’zining oila va oilaviy munosabatlarga oid qarashlarini bayon etadi. Uning fikricha, farzand ko’rish va unga tarbiya berish har bir inson uchun buyuk baxtdir, ularsiz hayotning maonosi yo’q. Lekin bu narsa ota-onaga juda katta masouliyat yuklaydi, uning uddasidan chiqmoq, har bir ota-ona uchun ham farz, ham qarzdir. SHuning uchun ham oilaviy tarbiyani YUsuf Xos Hojib bola axloqiy taraqqiyotining asosi, deb hisoblagan: "Agar bolaning xulqi yomon bo’lsa, bunda bolaning aybi yo’q, hamma ayb – otasida". SHuning uchun ham ota-ona, ayniqsa, ota bunga katta e`tibor bermog`i lozim.
Kaykovus Unsurulmaoniy (1021 y.) O’rta Osiyo va umuman, SHarq donishmandligiga munosib hissa qo’shgan olimdir. U "Qobusnoma"ni yozib, unda o’zining bola tarbiyasi, oilaviy hayot, shaxs kamoloti masalalariga oid fikr-mulohazalarini bayon etgan. Kitobdagi asosiy g`oya – yoshlarni ota-onani hurmat qilishga, e`zozlashga chaqirishdir. Uning bu boradagi fikrlari pandnomaning "Ota-ona haqqini bilmoq zikrida" nomli bobda bayon etilgan. Olim va alloma Kaykovus ota-ona o’z farzandi uchun hatto "o’limga ham tayyor" ekanligini taokidlab, o’z navbatida, ularni aslo ranjitmasliklari, aksincha, shirinsuxanlik bilan munosabatda bo’lish lozimligini uqtirib: "Har bir farzandki, oqil va dono bo’lsa, ota-ona mehr-muhabbatini ado etmakdin bosh tortmagay", - deydi hamda bu fazilat aqlli va dono farzandga xos narsa ekanligini qayd etadi. "Qobusnoma"da bola dunyoga kelgandan keyin birinchi vazifa unga eng yaxshi nom qo’yish deb ko’rsatiladi. Bola o’qish yoshiga etgach maktabga beriladi.
SHuningdek, "Qobusnoma"da ota-onalarning boshqa burch va vazifalari ham belgilab berilgan. "Agar sen, - deydi Kaykovus, - o’g`lingni tarbiyalamasang zamon, sharoit tarbiyalaydi." Bu erda Kaykovus kimni ota-onasi tarbiyalamasa, uni kechalar, kunlar tarbiyalaydi, degan hikmatli so’zni keltiradi. Har bir ota-ona o’z farzandiga bilim, taolim-tarbiya va hunarni meros etib qoldirishi kerak, chunki tarbiyadan ko’ra yaxshiroq meros yo’qdir. "Nima eksang shuni o’rasan"- degan o’zbek va tojik xalqlarida keng tarqalgan maqolni ishlatib, u oilada bola tarbiyasining qo’yilishi ana shu muhim maqol asosida qaralsa, maqsadga muvofiq bo’lishini taokidlaydi.
"Qobusnoma"da ilgari surilgan fikrlar mashhur hind masali "Kalila va Dimna", Nizomul Mulkning "Siyosatnoma", Nosir Xisravning "Saodatnoma", Ahmad YUgnakiyning "Xibatul xaqoyiq", Alisher Navoiyning "Mahbub-ul-qulub", "Vaqfiya"si kabi asarlar qatorida hozirgi kunda ham ota-onalar uchun, ayniqsa, o’smir va o’spirinlik yoshidagi yigitlarni tarbiyalashda muhim qo’llanma vazifasini o’tay oladi.
XIII asrda Eronda yashab ijod etgan SHayx Saodi SHeroziy o’zining "Guliston" va "Bo’ston" asarlarida bola tarbiyasi, ota-ona va farzandlarning o’zaro munosabatlari masalalariga alohida ahamiyat qaratgan. "Bola mevadir, umrning lazzati" – deydi. Har bir ota-ona o’z farzandiga kichik yoshdan boshlab taolim-tarbiya berishi va ilm-hunar o’rgatishi zarur.
"Kimda kim yoshlikdan tarbiya olmasa, katta bo’lgach, baxtli bo’la olmaydi. Ho’l novdani istagancha bukish mumkin, quruq novdani esa faqat olov bilan to’g`rilash mumkin" – deb taokidlaydi u. Bu bilan Saodi bolalar kichik yoshidagina tarbiya taosiriga beriluvchan bo’lishlarini, shuning uchun ularni kichiklikdan boshlab tarbiyalash kerakligini katta bo’lgach, tarbiyalash g`oyat qiyin bo’lishligini qayd etadi.
Alisher Navoiyning (1441-1501) asarlari bu mavzuga oid fikrlarga boydir.
Har bir oila farzand ko’rmog`i va uni tarbiyalab voyaga etkazmog`i kerak. Farzand ota-onaning o’rinbosari. Farzand ko’rmoq, uni tarbiyalab o’stirmoq har bir ota va onaning burchidir. SHuningdek, inson uchun kelajak avlodni yaratishdan, uni tarbiyalab etuk inson qilib etishtirishdan ko’ra xayrli va lazzatli narsa yo’qdir. Uningcha farzand "mehri anvor" (yorug` quyosh)dir. Uyni yorug`lantirgan va obod qilgan bolani Navoiy – "chu farzand erur jonga payvand erur" – deydi. SHuning uchun farzand ko’rgan har bir kishi uni sevishi kerak.
Navoiy bolaning rivojlanishida unga beriladigan to’g`ri tarbiyaning ahamiyatiga alohida eotibor qaratadi. Tarbiya bilan bolaning kelajakda foydali va mukammal kishi bo’lib etishishiga ishonadi.
Navoiy ota-onalarni ulug`lab, ayniqsa, onalarni muqaddas inson sifatida quyidagicha taoriflaydi:
Onalarning oyog`i ostidadur
Ravzai jannatu jinon bog`i
Ravza bog`in visolin istar esang,
Bo’l onangning oyog`in tufrog`i.
Ulug` shoirning "Saddi Iskandariy" dostonidagi shox Iskandar onasi bosib o’tgan ostonaning tuprog`i bo’lmaganidan afsuslanadi. Joni ajal iskanjasida zo’rg`a qalqib turganda o’kinchlarini ifodalab onasiga yo’llagan maktubida shunday deydi: "...Esimni tanigan, aql miyamga borgan kundan boshlab senga o’g`illik qilsam, yaoni senga xuddi quldek xizmat qilsam bo’lar ekan, aslida sening oyog`ing tuprog`iga aylansamu, uning otini men shoxlik deb bilsam bo’lur ekan...".
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1539) asarlari etnopsixologiya va oilaviy munosabatlar psixologiyasi taolimotlarini rivojlantirdi. "Boburnoma"da keltirgan tarixiy voqealarning manzarasi, tarixiy shaxslarning portreti va xarakteri, tabiat lavhalarini chizib berish bilan birga shoh va amir-amaldorlar turmushidagi ota va farzandlarning, aka va ukalarning o’zaro munosabatlarini ro’yi-rost ifodalaydi. Masalan, ota va o’g`illarning, aka va ukalarning saltanat, toju-taxt uchun talashishlarini Sulton Husayn Boyqaroning o’z o’g`li Badiuzzamon bilan urushi Abdullatif Mirzoning otasi Ulug`bek Mirzoni shahid qilishi] va boshqa bir qancha misollarda ko’rish mumkin. Bularning barchasi bu tarixiy manbadan tanqidiy foydalanish zarurligini taqozo etadi. Bobur Ulug`bekni buyuk donishmand sifatida taoriflab, uning padarkush o’g`li Abdullatifni laonatlaydi va "... bu besh kunlik o’tar dunyo uchun andoq donishmand va qari otasini shahid qildi. Bu padarkush podsholikka munosib emas, agar podsho bo’lib qolsa ham, 5-6 oydan nariga o’tmaydi", – deydi.
Boburning farzandlariga otalik mehri va muhabbati haqidagi maolumotlar uning qizi Gulbadanbegimning "Humoyunnoma"sida batafsil bayon etilgan. Unda Boburning mehribon va g`amxo’r padar ekanligi, farzandlarining har birini jonidan ham aziz ko’rishi; ayniqsa o’g`li Humoyun betob bo’lib qolganida, Bobur "...Xudoyo, agar jon o’rniga jon berish mumkin bo’lsa, menki Boburman, umri-jonimni Humoyunga bag`ishlayman", – deb nola qilganligi, o’zi o’lim to’shagida yotganida esa, lahza o’tmay o’g`li Hindolni so’rab, uning kelishiga intizor bo’lganligi to’g`risida gapiriladi. Bobur o’g`illarini hamjihat bo’lishga, bir-biriga mehribon va sadoqatli bo’lishga undaydi.
XVI-XVIII asrlarda yashab ijod qilgan SHarq mutafakkirlarining ijodini ilmiy tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, ular fan taraqqiyotiga, jumladan, ijtimoiy fanlar taraqqiyotiga o’zlarining munosib hissalarini qo’shib, axloq-odob, oila masalalari bo’yicha qator ilg`or fikrlarni bayon etganlar. Ularning barchasida o’ziga xos milliylik, sharqona dunyoqarash ko’zga tashlanadi, ularda oilaviy munosabatlar borasidagi uyg`unlik targ`ib qilingan.
Fan va ilmu-maorifat taraqqiyotida muhim o’rin tutgan XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida yashab ijod qilgan olimlar va maorifatparvarlar – Ahmad Donish, Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat va Abdulla Avloniy kabilar ham o’tmish mutafakkirlari qoldirgan maonaviy merosga asoslangan holda oilaviy munosabatlar psixologiyasiga oid qator asarlar yaratdilar. Ularning asarlarida ham xalq hayoti, turmush tarzi, oilaviy hayot, ayniqsa, ota-ona va farzandlar munosabati masalalariga alohida ahamiyat berilgan.
O’rta Osiyo xalqlari ijtimoiy-madaniy hayotida chuqur iz qoldirgan maorifatparvar Ahmad Donish "Navodirul-vaqoe", "Risola yo muxtasare va tarixi saltanati xonadoni manitiya", "Muntaqabul-ahkom" kabi asarlarida oila va oilaviy munosabatlar to’g`risida falsafiy – axloqiy va maorifiy qarashlarini ifoda etadi.
Ahmad Donish ota-onalar huquqini belgilash haqida gapirar ekan, ular bilan bolalari o’rtasidagi o’zaro aloqalar haqida to’xtalib, o’z huquqlarini suisteomol qiladiganlarning chegarasiz huquqqa ega ekanligini aytib, ularning huquqlarini chegaralashni taklif etadi. Uning fikricha, shunday qilgan taqdirdagina ular hurmatga sazovor bo’ladilar va agarda bolalarini to’g`ri yo’lga yo’naltira olmasalar, bolalar ularning topshiriqlarini bajarmaslikka haqlidirlar. SHuningdek, Ahmad Donish barcha oilaviy kelishmovchiliklarni ota-ona huquqi bilan bolalar huquqining chegarasi aniq bo’lmaganligidan, bolalarning o’z ota-onasiga qachon va qanday vaqtda, qanday masalada itoat qilishi kerakligi, oilada ichki hayot qoidalari to’g`ri belgilanmasligidan kelib chiqadi, - degan fikrni bildiradi.
YUqorida keltirilgan barcha mutafakkirlar singari Mahmudxo’ja Behbudiyni ham ota-ona va farzandlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar, oilada bola tarbiyasi, taolim-tarbiya sohasida ota-onaning roli kabi muammolar qiziqtirib kelgan. Behbudiy yashayotgan davrdagi oilaviy muhit va ota-o’g`il munosabatlari "Padarkush" asarining yaratilishiga asos bo’ldi. Asardagi voqea Boy bilan uning o’g`li Toshmurod (ota-bola) o’rtasidagi oddiy bir muomaladan boshlanadi. Asarda boy o’zi savodsiz bo’la turib, o’g`li Toshmurodni ham o’qitmaganligi, uning tarbiyasiga befarqligi, natijada bola odobsiz, maqtanchoq, o’jar, mol-dunyoga o’ch bo’lib voyaga etayotganligi tasvirlanadi. Asarning ichiga chuqurroq kira borgan sari bolaning otaga, otaning bolaga o’zaro juda mos, bir-biriga juda munosib, bir olmaning ikki pallasiday o’xshash ekanini idrok etamiz. Asar Toshmurodning ichkilikbozlikka va maishiy buzuqchilikka berilib ketishi, Boyning o’z o’g`li qo’lida o’ldirilishi bilan yakunlanadi. Behbudiy asardagi bu voqeani tasvirlash bilan bola shaxsining shakllanishida asosan oila, ota-ona masoul ekanligini ko’rsatib o’tadi.
YUqoridagi tahlillarimiz shuni ko’rsatadiki, musulmon olami, SHarq mutafakkirlari orasida oila muammolari bilan qiziqqan va shu xususda o’zlarining qimmatli fikrlarini kelgusi avlodlar uchun qoldirgan olimlar juda ko’p bo’lgan. Biz ularning ayrimlariga to’xtaldik, xolos. Ular SHarqning boy madaniyati, maonaviy qadriyatlari borligidan, har bir millatda insonning ruhiy qiyofasi takrorlanmasligidan darak beradi. Bu fikrlar va qarashlarni zamon talablari asosida o’rganib chiqish katta psixologik va pedagogik ahamiyatga egadir.