Odilqoriyev X. T. Davlat va huquq nazariyasi darslik toshkent «Adolat» 2018 uo‘K: 321. 01+340(075. 8)

Huquqiy tartibga solish jarayoni – ijtimoiy munosabatlarga huquqiy ta’sir etish, ularni amalga oshirish, rivojlantirish va takomillashtirishning qat’iy belgilangan tartibidir. Huquqiy tartibga solish har qanday ijtimoiy jarayon singari o‘z boshlanish va nihoyalanish nuqtalariga ega. Bu jarayon davlat tomonidan huquqiy normalar yaratishdan boshlanadi. Huquqiy norma xalqning davlat idorasini o‘zida ifodalovchi, uni huquqiy munosabat ishtirokchilariga yetkazuvchi vosita sifatida vujudga keladi va amal qiladi.
Huquqiy tartibga solish jarayonini uch asosiy bosqichga ajratish mum kin:

1. 
   ijtimoiy munosabatlarni me’yorga soluvchi yuridik normaning yaratilish bosqichi;
   
2. 
   huquqiy normaning amal qilish bosqichi;
   
3. 
   yuridik normada nazarda tutilgan holatlar, huquq va majburiyatlar vujudga kelganda subyektiv huquq va yuridik majburiyatlarning amalga oshirilish bosqichi.
   

Ko‘rsatilgan uch bosqichdan tashqari yana bir bog‘lovchi qo‘shimcha (fakultativ) bosqich haqida gapirish lozim. Bu fakultativ bosqich huquqni qo‘llashdir.
Huquqiy tartibga solish jarayonining uch bosqichiga uchta muhim element (huquqiy hodisa) muvofiq keladi:

1. 
   huquqiy normalar;
   
2. 
   huquqiy munosabatlar;
   

d) subyektiv huquq va yuridik majburiyatlarni amalga oshirish hujjatlari.
Yuqorida zikr etilgan qo‘shimcha bosqichga muvofiq tarzda huquqiy tartibga solish mexanizmida qo‘shimcha (fakultativ) element – huquqni qo‘llash hujjatlari maydonga chiqadi.
Huquqiy tartibga solish mexanizmining har bir elementi, o‘z navbatida, o‘ziga xos kichik tizimni tashkil etadi. Chunonchi:

• 
  yuridik normalarning yaratilish bosqichiga muvofiq keladigan tizimga – huquqiy ong, huquq ijodkorligi hujjatlari, normativ yuridik hujjatlar, huquqiy normalar, me’yorlar, hujjatlarni tizimlashtirish, yuridik texnika va boshqalar kiradi;
  
• 
  yuridik normalarning amal qilish bosqichidagi huquqiy munosabatlar tizimiga – huquq subyekti, yuridik faktlar, umumiy va konkret huquqiy munosabatlar kiradi;
  
• 
  huquq va majburiyatlarni amalga oshirish tizimiga – huquqiy munosabat qatnashchilarining muayyan xatti-harakatlari, huquqni qo‘llash hujjatlari kiradi.
  

Yuqorida sanab o‘tilgan tizimlarni huquqiy tartibga solish jarayonining bo‘g‘inlari deb atash mumkin. Ushbu jarayonda amal qiladigan elementlarning bir butunligi huquqiy tartibga solish mexanizmini tashkil etadi.