Odilqoriyev X. T. Davlat va huquq nazariyasi darslik toshkent «Adolat» 2018 uo‘K: 321. 01+340(075. 8)

Sud hokimiyati organlari. Mamlakatda sud hokimiyatining butun faoliyati va diqqat-e’tibori ijtimoiy adolatni, huquqiy tartibot va qonun ustuvorligini ta’minlashga, fuqarolar hamda yuridik shaxslarning konstitutsiyaviy huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini muhofaza etishga qaratilgan.
O‘zbekiston Respublikasining 1992-yildagi Konstitutsiyasi hamda 1993-yil 2-sentabrda qabul qilingan «Sudlar to‘g‘risida»gi Qonuniga binoan O‘zbekiston Respublikasining sud tizimi besh yil muddatga saylanadigan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi, Qoraqalpog‘iston Respublikasining Oliy sudi, Qoraqalpog‘iston Respublikasining xo‘jalik sudidan, viloyat sudlari, Toshkent shahar sudi, tuman, shahar sudlari, harbiy va xo‘jalik sudlaridan iborat deb belgilandi. Mazkur tizim chorak asrlik mustaqil taraqqiyotimiz mobaynida faoliyat yuritdi, shakllandi va takomillashib bordi.
2000-yil 14-dekabrda «Sudlar to‘g‘risida»gi qonun yangi tahrirda qabul qilindi. Bunda sudlarning ixtisoslashtirilishi o‘z qonuniy ifodasini topdi. Ushbu qonunga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasining oliy sud tuzilmalarining institutsional qiyofasi saqlangani holda Qoraqalpog‘iston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari bo‘yicha oliy sudlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi xo‘jalik sudi, fuqarolik va jinoyat ishlari bo‘yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo‘yicha tumanlararo va tuman, shahar sudlari, harbiy va xo‘jalik sudlari faoliyat yuritadigan bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasini 2017–2021-yillarda yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi qabul qilinib¹, unda sud tizimini tubdan isloh etish vazifasi kun tartibiga qo‘yildi. Bundan maqsad sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini mustahkamlash, ma’muriy, jinoyat, fuqarolik va xo‘jalik qonunchiligini, jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarliklarning oldini olish tizimi samarasini oshirish, sud jarayonida tortishuv tamoyilini to‘laqonli joriy etish, yuridik yordam va huquqiy xizmatlar sifatini tubdan yaxshilash.
Ushbu maqsadga erishishni ta’minlash uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 2-fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni qabul qilindi. Farmonda quyidagilar ta’kidlandi: Sudlar tizimining amaldagi tuzilmasi va shtat birligi xizmat vazifalarini oqilona taqsimlash imkonini bermayapti, bu esa ularni zamon talablarini inobatga olgan holda takomillashtirish va maqbullashtirishni talab etadi.
Fuqarolar va tadbirkorlik subyektlarining huquqlari, erkinliklari, qonuniy manfaatlarining ishonchli sud himoyasini ta’minlash, ma’muriy sud ish yurituvini amalga oshirish bo‘yicha konstitutsiyaviy normani, shuningdek aholining huquqiy madaniyatini oshirish zarurati ma’muriy sudlar tizimini tashkil etishni taqozo etmoqda.
Sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlash, sudlar faoliyati samaradorligi va nufuzini oshirish, sudlar tuzilmasini hamda sudyalik lavozimlariga nomzodlarni tanlash va tayinlash tizimini yanada takomillashtirish maqsadida:
1. Sudyalar hamjamiyatining organi hisoblanadigan va O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati mustaqilligining konstitutsiyaviy prinsipiga rioya etilishini ta’minlashga ko‘maklashadigan O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi (keyingi o‘rinlarda – Kengash) tashkil etilsin¹.
Farmonga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi va Oliy xo‘jalik sudi birlashtirilib, fuqarolik, jinoiy, ma’muriy va iqtisodiy sud ish yurituvi sohasidagi sud hokimiyatining yagona oliy organi – O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi tashkil etildi. Shuningdek, «O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi to‘g‘risida»gi Qonun loyihasini tayyorlab, parlamentga kiritilishi belgilandi. Bu Qonun 2017-yil 28-martda qabul qilindi, ya’ni Senat tomonidan ma’qullandi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 21-oktabrdagi «Sudhuquq tizimini yanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish to‘g‘risida»gi va yuqorida qayd etilgan 2017-yil 21-fevraldagi farmonga muvofiq, 2017-yil 28-martda «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartishlar va qo‘shimcha kiritish to‘g‘risida»gi Qonun qabul qilinib, Asosiy qonunning 80, 81, 83, 93, 107, 110, 112-moddalariga tegishli tuzatishlar kiritildi². Mazkur konstitutsiyaviy tuzatishlarga muvofiq, sud tizimida iqtisodiy va ma’muriy sudlar tuzilishi belgilandi. Konstitutsiya 111-moddasining yangi tahririda Sudyalar oliy kengashining konstitutsiyaviy maqomi aniq mustahkamlab qo‘yildi. U sudyalar hamjamiyatining oliy organi hisoblanadi.
Konstitutsiya 93-moddasi birinchi qismi 14-bandining yangi tahririga muvofiq, Prezident Sudyalar oliy kengashining taqdimiga binoan viloyatlar va Toshkent shahar sudyalari raislari va rais o‘rinbosarlarini, O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudi raisini lavozimga tayinlaydi va ozod qiladi. O‘z navbatida, Kengash Prezident bilan kelishilgan holda harbiy sudlar, viloyatlar va Toshkent shahar sudlari sudyalarini, tumanlararo, tuman, shahar sudlari raislarini hamda sudyalarini mustaqil ravishda lavozimga tayinlaydi hamda lavozimdan ozod qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining to‘qqizinchi yalpi majlisi (2017-yil 28–29-mart) «Sudlar to‘g‘risida»Qonun, Fuqarolik protsessual va Xo‘jalik protsessual kodekslariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilishini ma’qulladi. Bu bilan yangi tuzilayotgan ma’muriy va iqtisodiy sudlar faoliyatining tegishli huquqiy bazasi yaratildi. Iqtisodiy sudlar tashkil etilishi munosabati bilan «Sudlar to‘g‘risida»gi qonundan xo‘jalik sudlarining faoliyatini tartibga soluvchi normalar chiqarib tashlandi. Okrug harbiy sudlari va Harbiy hay’atlar tugatildi. Oliy sud tuzilmasiga ma’muriy va iqtisodiy ishlar bo‘yicha hay’atlar kiritildi.
Qonun sudya lavozimiga birinchi marta saylanganda besh yillik muddatni, navbatdagi marta saylanganda o‘n yillik muddatni va sudyalik lavozimida bo‘lishning muddatsiz davrini belgilash, ayni bir sudda sudyalik (raislik) lavozimini surunkasiga ikki muddatdan ortiq egallash mumkin emasligini nazarda tutadi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi – barcha normativ-huquqiy hujjatlarning Konstitutsiyaga mosligini nazorat qiladi. U siyosat va huquq sohalaridagi mutaxassislar orasidan Konstitutsiyaviy sud raisi, rais o‘rinbosari va sudyalaridan, shu jumladan Qoraqalpog‘iston Respublikasi vakilidan iborat tarkibda saylanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi fuqarolik, jinoiy, ma’muriy va iqtisodiy sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining oliy organidir. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy sudlari, viloyat, shahar, tumanlararo, tuman sudlari va harbiy sudlarning faoliyati ustidan nazorat olib boradi. Oliy sud tomonidan qabul qilingan hujjatlar qat’iy va bajarilishi barcha uchun majburiydir.
Prokuratura organlari. O‘zbekiston Respublikasi hududida qonunlarning aniq va bir xilda bajarilishi ustidan nazoratni O‘zbekiston Respublikasining Bosh prokurori va unga bo‘ysunuvchi prokurorlar amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasining Bosh prokurori va unga bo‘sunuvchi prokurorlar barcha vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar, davlat nazorati idoralari, hokimlar, shuningdek, kimning tasarrufida bo‘lishidan va mulkchilik shaklidan qat’i nazar, muassasalar, harbiy qismlar, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar, fuqarolarning qonunlarni aniq va bir xilda ijro etishlari ustidan nazoratni amalga oshiradilar.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoev 2017-yilning 7-yanvarida mamlakatimizda prokuratura organlari xodimlari kuni ilk bor bayram qilinishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Bosh Prokuraturasidagi yig‘ilishda shunday dedi: «Prokuratura organlari qonun ustuvorligini ta’minlash, mamlakatda qonuniylikni mustahkamlash, fuqarolarning huquq va erkinliklarini, jamiyat va davlat manfaatlarini muhofaza etish, jinoyatlar va huquq buzilishlarining oldini olish bo‘yicha tizimli ish olib bormoqda... Prokuratura organlari jamiyatda adolatni mustahkamlashda muhim rol o‘ynashlari lozim».
Ta’kidlash muhimki, «Prokuratura to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq, fuqarolar prokuror nazorati obyektlari qatoridan chiqarilgandir. Qonun O‘zbekistonda inson huquqlarini himoyalash va ta’minlash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilganligidan kelib chiqadi. Demokratik jamiyatda alohida fuqarolar emas, balki ularning qonuniy huquq va manfaatlari qanday himoya qilinayotganligi prokurorlik nazoratining obyekti hisoblanadi.