Odilqoriyev X. T. Davlat va huquq nazariyasi darslik toshkent «Adolat» 2018 uo‘K: 321. 01+340(075. 8)

Huquqiy munosabat ishtirokchilarining xulq-atvori va uning oqibatlari. Inson faoliyati, xulq-atvori huquqiy munosabatlar vositasida tartibga solinuvchi obyekt sifatida namoyon bo‘ladi. Aksariyat hollarda majburiyat o‘tovchi subyektning xulq-atvori huquqiy munosabat obyekti bo‘ladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga muvofiq, ichki ishlar idoralari jazoni o‘tab qaytgan shaxslar ustidan ma’muriy nazorat o‘rnatadi va uni amalga oshiradi. Bunda nazorat ostida bo‘luvchi shaxsning faoliyati, yurish-turishi, xulq-atvori ichki ishlar organi bilan jazo o‘tab chiqqan shaxs o‘rtasidagi huquqiy munosabatning obyekti bo‘ladi.
Xulq-atvorning natijasi deganda, u yoki bu harakat (harakatsizlik) keltirib chiqaradigan oqibat tushuniladi. Ko‘pgina huquqiy munosabatlar muayyan oqibatga erishish uchun o‘rnatiladi va amalga oshiriladi. Bu holatda xulq-atvor emas, balki uning natijasi huquqiy munosabatning obyekti sanaladi. Masalan, yuk tashish shartnomasi asosida kelib chiquvchi huquqiy munosabatni olaylik. Bunda huquqdor shaxsni (yuk qabul qilib oluvchi tomonni) majburiyat o‘tovchi shaxsning qanday xatti-harakatlar sodir etishi qiziqtirmaydi. Balki uning harakatlari natijasi, ya’ni yukni muayyan muddatda belgilangan joyga yetkazib berishi qiziqtiradi.
Shaxsiy nomulkiy ne’matlar. Huquqiy munosabatning shaxsiy nomulkiy obyekti deganda nomoddiy ne’matlar, insonning bevosita shaxsiyati bilan bog‘liq narsalar tushuniladi. Bular – insonning hayoti, qadr-qimmati, sha’ni, sog‘lig‘i kabilar. Insonni hayotdan mahrum etish jinoyatdir. Deyarli barcha davlatlarning jinoyat qonunchiligida inson hayotiga tajovuz qilish jinoiy javobgarlikka sabab bo‘ladi. Shuningdek, insonning hayoti, sog‘lig‘i, sha’ni, obro‘e’tibori, qadr-qimmati fuqarolik, ma’muriy, nikoh va oila hamda boshqa qonunchilik sohalari normalari bilan muhofaza etiladi.
Subyektiv huquq Huquqiy munosabat uning ishtirokchi4-§. va yuridik larida o‘zaro subyektiv huquq va majburiyatmajburiyatlar lar mavjud bo‘lishini anglatadi. Subyektiv huquq va yuridik majburiyatlar huquqiy
munosabatlarning mazmun-mohiyatini tashkil etadi. Chunki, ularni o‘zaro bog‘liqlikda tahlil etish orqali huquqiy munosabatning tabiati va maqsadi haqida tasavvur hosil qilish mumkin.
Subyektiv huquq – huquqdor (vakolatli) shaxsning huquq normalari doirasida hamda muayyan yuridik faktlar asosida vujudga keluvchi xatti-harakati, fe’l-atvorining me’yoridir. Shuningdek, subyektiv huquq – huquqiy munosabat ishtirokchilarining tegishli huquq normasiga asosan unda nazarda tutilgan harakatni sodir qilishga haqli ekanini yoki ularning ma’lum harakatlarning amalga oshirilishini talab qilish vakolatini bildiradi. Subyektiv huquq qonun bilan beriladigan va davlat tomonidan muhofazalanadigan xulq-atvorning mumkin bo‘lgan (ruxsat etilgan) chegarasi, ko‘lami bo‘lib, u asosan shaxsning imkoniyati sifatida baholanadi va uning qonuniy manfaatlarini qondirishga xizmat qiladi.
Subyektiv huquqning mazmunini aks ettiruvchi jihat – huquqiy vakolat hisoblanib, u uch xil bo‘ladi: