Odam va hayvon fizalogiyasi

Kimyoviy sinapsning ishlash sxemasi 
1. Mediator atsetilxolin (ACh) sinaptik blyashka tarkibida 
atsetil-CoA (mitoxondriyada atsetil-koenzim A hosil 
bo'ladi) va xolindan (jigarda sintezlanadi) asetilkolin 
transferaza yordamida sintezlanadi (3-rasm, 1). 
2. Tanlov qadoqlangan sinaptik vazikulalar ( Kastillo, 
Kats; 1955). Bir pufakchadagi vositachining miqdori bir 
necha ming molekulani tashkil qiladi. vositachi kvant). 
Vezikullarning bir qismi PresMda joylashgan va 
mediatorni qo'yib yuborishga tayyor (3, 2 -rasm). 
3. Mediator tomonidan ozod qilinadi ekzotsitoz preSM 
hayajonlanganida. Membranalarning yorilishi va 
uzatgichning kvant chiqarilishida kiruvchi tok muhim rol 
o'ynaydi. Ca 2+ (3 -rasm, 3). 
4. Chiqarilgan tanlov ma'lum bir retseptor oqsiliga 
bog'lanadi PostSM (3, 4 -rasm). 
5. Mediator va retseptorning o'zaro ta'siri natijasida ion 
o'tkazuvchanligi o'zgaradi PostSM: Na + kanallari 
ochilganda, depolarizatsiya; K + yoki Cl - kanallarining 
ochilishi giperpolyarizatsiya(3 -rasm, 5). 

---

6 ... Depolarizatsiyadan so'ng, postsinaptik sitoplazmada 
biokimyoviy jarayonlar tetiklanadi (3, 6 -rasm). 
7. Retseptor vositachidan ajralib chiqadi: ACh 
atsetilxolinesteraza ta'sirida vayron qilinadi (AChE, 3. 7 -
rasm). 
Formaning boshlanishi 
shuni e'tiborga oling mediator odatda ma'lum bir kuch va 
davomiylikka ega bo'lgan retseptor bilan o'zaro ta'sir 
qiladi... Nega kurar zahari? Kursning harakatlanish joyi 
aynan AX sinapsidir. Curare asetilkolin retseptorlari bilan 
mahkamroq bog'lanadi va uni mediator (ACh) bilan o'zaro 
ta'siridan mahrum qiladi. Somatik nervlardan skelet 
mushaklarigacha qo'zg'alish, shu jumladan frenik asabdan 
asosiy nafas olish mushaklariga (diafragma) AX 
yordamida uzatiladi, shuning uchun kurare mushaklarning 
bo'shashishiga (bo'shashishiga) va nafas olishning 
to'xtashiga olib keladi (bu o'limga olib keladi) ). 
Keling, asosiyini ta'kidlaylik kimyoviy sinapsda 
qo'zg'alishni o'tkazish xususiyatlari. 
1. Qo'zg'alish kimyoviy vositachi - vositachi yordamida 
uzatiladi. 
2. Qo'zg'alish bir yo'nalishda uzatiladi: PreSmdan 
PostSMgacha. 
3. Kimyoviy sinapsda sodir bo'ladi vaqtincha 
kechikish hayajonlanish paytida, shuning uchun sinaps 
bor past qobiliyatlilik. 

---

4. Kimyoviy sinaps nafaqat mediatorlar, balki boshqa 
biologik faol moddalar, dorilar va zaharlar ta'siriga juda 
sezgir. 
5. Kimyoviy sinapsda qo'zg'alishning o'zgarishi sodir 
bo'ladi: PreSMda qo'zg'alishning elektrokimyoviy tabiati 
sinaptik pufakchalarning ekotsitozining biokimyoviy 
jarayoniga va mediatorning o'ziga xos retseptorga 
bog'lanishiga davom etadi. Buning ortidan PostSMning 
ion o'tkazuvchanligi o'zgaradi (shuningdek, 
elektrokimyoviy jarayon), u postsinaptik sitoplazmada 
biokimyoviy reaktsiyalar bilan davom etadi. 
Asosan, qo'zg'alishning ko'p bosqichli uzatilishi muhim 
biologik ahamiyatga ega bo'lishi kerak. E'tibor bering, har 
bir bosqichda qo'zg'alish jarayonini tartibga solish 
mumkin. Vositachilar sonining cheklanganligiga qaramay 
(o'ndan bir oz ko'proq), kimyoviy sinapsda sinapsga 
keladigan asabiy hayajon taqdirini hal qilish uchun keng 
sharoitlar mavjud. Kimyoviy sinapslarning umumiy 
xususiyatlari asab va ruhiy jarayonlarning individual 
biokimyoviy xilma -xilligini tushuntiradi. 
Endi postsinaptik fazoda sodir bo'ladigan ikkita muhim 
jarayonga to'xtalib o'tamiz. Biz ACSM ning PostSM 
retseptorlari bilan o'zaro ta'siri natijasida depolarizatsiya 
ham, giperpolyarizatsiya ham rivojlanishi mumkinligini 
qayd etdik. Mediatorning hayajonli yoki inhibitiv 
bo'lishini nima aniqlaydi? Mediator va retseptorning 
o'zaro ta'siri natijasi retseptor oqsilining xossalari bilan 
belgilanadi(kimyoviy sinapsning yana bir muhim 

---

xususiyati - PostSM unga keladigan qo'zg'alishga nisbatan 
faol). Asosan, kimyoviy sinaps - bu dinamik shakllanish, 
retseptorni o'zgartirib, qo'zg'alishni qabul qiladigan 
hujayra unga ta'sir qilishi mumkin keyingi taqdir... Agar 
retseptorning xossalari shunday bo'ladiki, uning mediator 
bilan o'zaro ta'siri Na + kanallarini ochadi, 
keyin PostSMda vositachining bitta kvantini ajratish 
mahalliy potentsialni rivojlantiradi(nerv -mushak 
sinapsida u oxirgi plastinkaning miniatyura salohiyati - 
IPPC deb ataladi). 
PD qachon paydo bo'ladi? PostSM (qo'zg'atuvchi 
postsinaptik potentsial - EPSP) qo'zg'alishi mahalliy 
potentsiallarning yig'indisi natijasida yuzaga keladi. 
Ajratish mumkin yig'ish jarayonlarining ikki turi... 
Da vositachining bir nechta kvantlarini ketma -ket 
tanlash xuddi shu sinapsda(suv va tosh eskiradi) paydo 
bo'ladi vaqt
a 
i xulosa... Agar vositachilar kvantlari bir 
vaqtning o'zida chiqariladi turli xil sinapslarda(neyron 
membranasida bir necha ming bo'lishi mumkin) fazoviy 
yig'indisi... PostSM membranasining repolarizatsiyasi 
asta-sekin sodir bo'ladi va PostSM mediatorining 
individual kvantlari chiqarilgandan keyin bir muncha vaqt 
yuksalish holatida bo'ladi (sinaptik potentsial deb ataladi, 
4-rasm). Ehtimol, shu tarzda, sinapsni o'rganish sodir 
bo'ladi (ma'lum sinapslarda transmitter kvantlarining 
chiqarilishi membranani transmitter bilan hal qiluvchi 
ta'sir o'tkazish uchun "tayyorlash" mumkin). 

---

Kimyoviy sinapslar yirigi ancha keng (10—40 nm) 
va yukori elektr karshiligiga ega bulgani uchun elektr 
impulslar utishiga tuskinlik kiladi. Impulslar bu tusikdan 
maxsus kimyoviy vositachi — mediator yordamida utishi 
mumkin. Oldindan sintezlanib kuyilgan mediator 
aksonning presinaptik oxiridagi sinaptik pufakchalarda 
saklanadi. X,ar bir pufakchada 20 mingga 
yakin mediator 
molekulasi bor
, bu mikdor mediatorning bir kvantini 
tashkil kiladi. Nerv impulslarining aksonning sinaps oldi 
oxirlariga etib ke-lishi, pufakchalar yorilib, mediatorni 
sinaps yirigiga ajralishiga sabab buladi. X,ozir mediator 
deb ataladigan moddalarning kimyoviy tuzilishi xar xil. 
Atsetilxolin, dofamin, noradrenalin, serotonin, gistamin 
mediatorlarning monoamin guruxini tashkil kiladi. Ba’zi 
aminokislotalar xam mediator rolini utaydi. Bularga 
GAMK (gamma-aminomoy kislota), glutamin kislota, 
glitsin va taurin kiradi. Bu moddalarning xammasi musbat 
zaryadli azot atomiga ega. Organizmda keng tarkalgan 
ATF ning xam mediatorlik kobiliyati bor. Oxirgi vaktda 
anchagina neyropeptidlarni xam (AKTG, endorfin, 
enkefalin, 
R
modda va boshkalar) mediatorlar, deb 
xisoblashayapti. Sinapslar kuzgalishni uzidan utkazish 
uchun zarur bulgan mediatorga karab xolinergik, 
adrenergik, GAMK — ergik, serotoninergik va 
boshkalarga bulinadi. Bir neyron odatda bitta mediatorni 
sintezlaydi. Ammo bu koidadan mustasnolari xam bor: bir 
neyron ikkita mediator moddani sintezlab, undan 
foydalanishi mumkin (atsetilxolin+ATF, yoki 
atsetilxolin+peptid). Ba’zi bir sinapslarda presinaptik 

---

mebranani postsi-naptik membrana bilan boglab turuvchi 
juda ingichka tolalar topilgan. Tolalar mediator 
molekulalarini sinaps yirigidan utish 
tezligini boshkarib 
turadi
, degan taxmin 
Kuzgalishning sinapsdan utishida postsinaptik 
membranada joylashgan mediatorlarga sezgar 
retseptorlarning axamiyati katta. Dar kaysi mediatorning 
maxsus retseptori bor. Ular ichida atsetilxolinga sezgir 
xolinoretseptor kuprok tekshirilgan. Aloxida olingan 
xolinoretseptor membranani teshib utgan beshta 
murakkab oksil molekulalari yigindisidan iborat. Bu 
molekulalar yonma-yon zich kilib aylana shaklida 
taxlangan beshta kalamga uxshaydi. Oksil — kalamlar 
urtasida ionlar, masalan, natriy utishi mumkin bulgan 
kanal bor. Sinapsdan utadigan impulslar bulmaganida, 
kanal yopik turadi. Retseptor yigindisidagi ogbisharning 
sinaps yirigiga karagan uchida atsetilxolin bilan uzaro 
boglanadigan ikkita kontakt maydoncha mavjud. Sinapsga 
etib kelgan impuls ta’sirida ajralgan atsetilxolin 
molekulasi sinaps yirigidan utib, kontakt maydonchaga 
yopishadi, Sinapsdan yakka impuls utayotgan vaktda 
8000 xolinoretseptor ishga tushadi. Natijada ion kanali 
ochilib, xujayra ichiga karatilgan natriy okimi 
jadallashadi. Bu okim 1 ms davom etadi, kanal berkiladi, 
kontakt maydonchadan uloktirilgan atsetilxolinni 
xolinesteraza fermenti bir zumda parchalab tashlaydi. 
Kuzgalishning kimyoviy sinapsdan utish boskichlari 
kuyidagicha. Aksonning presinaptik kengayishiga etib 

---

kelgan impuls presinaptik membranadagi kalsiy 
kanallarini ochadi. Kalsiy ionlari xujayraaro suyuklikdan 
ichkariga, sinaptik pufakchalar joylashgan erga utadi va 
pufak- chalarni presinaptik membrana bilan kushilib 
yorilishiga sabab buladi. Bir vaktning uzida 100— 200 
pufakcha yorilib, sinaps yirigiga 1—2 million atsetilxolin 
molekulasi utadi. Atsetilxolin postsinaptik membranadagi 
xolinoretseptorlar bilan birikib, ion 
kanallarining 
ochilishini va juda jadal
, ammo juda kiska 
vakt davom etuvchi natriy okimini yuzaga keltiradi. Bu 
okim membranani kisman (chegaralangan) 
depolyarizatsiyalanishga olib keladi. Bunda kuzgatuvchi 
postsinaptik potensial (KPSP) vujudga kela-di. KPSP 
kupchilik neyronlarda 5 ms davom etadi, uning 
amplitudasi 20 mV dan oshmaydi. Postsinaptik 
membranada potensial bilan boglik bulgan (potensial 
ta’sirida ochiladigan) natriy va kaliy kanallari yuk. 
SHuning uchun bu erda xarakat potensiali shakllanmaydi. 
Ammo postsinaptik membranada xosil bulgan KGTSP 
neyron membranasining boshka kismlariga tarkalib, 
xarakat potensialining ta-rakkiy etishiga olib keladi. Uz 
ishini bajarib bulgan me-diatorni maxsus ferment 
parchaladdi yoki endotsitoz yuli bilan u sinaptik pufagiga 
kaytadi. 
Tormozlovchi sinapslarda mediator sifatida GAMK, 
glitsin, serotonin va boshka moddalar xizmat kiladi. 
Ammo ma’lum mediator, masalan, atsetilxolin bir 
sinapsda kuzgalishni rivojlantirsa, boshka bir sinapsda 

---

tormozlanishni tarakkiy ettirishi xam mumkin. Akson 
orkali tormozlovchi sinapsga etib kelgan impuls 
mediatorning ajralishiga olib keladi. Postsinaptik 
membranadagi retseptor bilan mediatorning birikishi kaliy 
va xlor kanallarini ochadi. Musbat kaliy ionlarining 
xujayralardan chikishi va ayni vaktning uzida manfiy xlor 
ionlarining ichkariga utishi membranani 
giperpolyarizatsiya xrlatiga olib keladi. Tormozlovchi 
postsinaptik potensial (TPSP) ruyobga chikadi. Endi bu 
neyronning kuzgaluvchanligi odatdagidan past buladi. 
Keltirilgan ma’lumotlar shuni kursatadiki, kimyoviy 
sinaps uz vazifasini bir me’yorda bajarishi uchun fakat 
mediatorning uzi emas, balki mediator tizimi mavjud 
bulishi kerak. Bu tizim uch kismdan iborat buladi: a) 
mediatorni sintezlovchi ferment (yoki fermentlar); b) 
mediator modsaning uzi; v) mediatorni sinaps yirigidan 
yukotuvchi mexanizm (ferment yoki endotsitoz). 
Atsetilxolinning mediator tizimini misol kilib olsak, 
unga atsetilxolinni sintezlovchi ferment 

xolinatsetilaza, atsetilxolinning uzi va uni 
parchalovchi ferment xolinesteraza kiradi. Bu 
tizimning biror kismi shikastlansa, kuzgalishning 
sinapsdan utishi buziladi. Nerv tizimi faoliyatini 
kuchli uzgartiruvchi kupgina dorilarning ta’sir 
mexanizmi medi-ator tizimining biror kismini 
shikastlashdan iborat. 

---

Kimyoviy sinapslarning uziga xos xossalari 
kuyidagilardan iborat. Kuzgalishni bir tarafga 

presinaptik memb-ranadan postsinaptik membrana 
gomon utishi. Kuzgalishning sinapsda tuxtab 5ptipi. 
Ana shu tuxtalib utish mediatorning 
pufakchasidan 
ajralib
, sinaps yirigadan utishi va postsi-naptik 
membranadagi retseptorlar bilan birikishiga ketgan 
vaktga teng (0,2—0,5 ms). Sinapslarning past 
labilligi — ulardan sekundiga fakat 100—150 impuls 
utishi mumkin. Nerv tolasining labilligi, masalan, 
500-
l
1000 impuls/sekundni tashkil kiladi. Sinapslarda 
ularga etib kelgan im-pulslar chastotasi 
grasformatsiyaga (uzgarishga) uchraydi. Sinapsga 
etib kelgan va undan chikkan impulslar soni odatda 
teng bulmaydi. Sinapslarning ba’zi fiziologik faol 
moddalarga, dorilarga va zaxarlarga yukori 
sezgarligi.