Ochiq usuldagi konchilik ishlarini meyorlashtirish

2-amaliy mashg‘ulot


«Tog‘-kon korxonasida ishlab chiqarishni fazoviy
tashkil etishni loyihalashtirish»

Keng joyda tog‘-kon ishlab chiqarishini tashkil etish korxonaning optimal parametrlarini tanlab olish bilan loyihalashtiriladi: loyihaviy quvvati, ochish usuli va zahiralarni tayyorlash usuli, qazib chiqarish tizimi, shamollatish sxemasi, kon ishlarini mexanizatsiyalashtirish vositalari va h.k. Loyihalashtirishda texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar asosida ochilgan va tayyorlangan zahiralar ishlash ketma-ketligini tanlab olinadi: chegaradan qatlam (plast) markaziga tomon yoki aksincha; kovlab olinadigan (qazib olinadigan) dalalar, bloklar, qiyaliklarni ishlash ketma-ketligi, ularni tayyorlash va kovlash –qazish ketma-ketligi aniqlanadi. Foydalanish jarayonida asosiy loyihaviy qarorlar bilan ishlab chiqarishni oldindan fazoviy tashkil etish aniqlanadi. Lekin, foydali qazilma konlari qatlamlarining kon –geologik shart-sharoitlaridan va uning miqdoriy tavsiflarining loyihalashtirishda qabul qilingan ma’lumotlardan og‘ishi, foydalanish jarayonida eskirgan uskunalarni yanada progressiv uskunalarga almashtirish va boshqa omillar yuklamalarning tozalash zaboylari, bloklariga taqsimlanishini va ularni ishlashning navbat tartibini davriy ravishda qayta kо‘rib chiqish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ayniqsa, tez-tez bunday zaruriyat foydali qazilma ma’dan konlarini ishlashda yuzaga keladi. Kon ishlarining istiqbolli rejasi besh yilga tuziladi va har yili aniqlashtiriladi. Biroq, bu protsedura (amaliyot) reja topshirig‘in sifatiy va miqdoriy bajarilishini ta’minlash uchun oy davomida, bir kecha kunduz davomida, ayrim holatlarda esa smena davomida mazkur davrda qaysi blok (yoki lava)dan foydali qazilma kelib tushishi masalasini tezkr hal etishni mustasno qilmaydi. Bundan tashqari, har bir shaxta (kaoyer)da zahira lavalari, bloklari va qiyaliklarining mavjudligi ularning ish qobiliyatini saqlab turish uchun davriy ravishda tozalash ishlarini olib borish talab etiladi Odatda bu tadbirlar gorizontlar (qatlamlar) zahiralarini tayyorlash, qazish va ishlash bо‘iycha taqvimiy rejalarda, hamda kon ishlarini rivojlantirishning besh yillik va yillik taqvimiy rejalarida amalga oshiriladi. Qazib olingan jinslarni bloklarga tezkor taqsimlash har kecha kunduzda va har smenada uchastkalarga reja topshiriqlarini aniqlashda amlga oshiriladi.

Kon ishlarini rivojlantirishning taqvimiy rejalari foydali qazilmlarni qazib olish, kon qazilmalari olib borish, foydali qazilmalar, jinslar, yordamchi materiallar va uskunalarni transportda tashish, ishlovchilarni ish joyiga yetkazib kelish, uskunalarni jy-joyiga qо‘yish va h.k.larni ni fazoviy tashkil etishga asos bо‘lib xizmat qiladi.
Tegishli tashkiliy ta’sirlar faqat tizimli yondashishda samarali bо‘lishi mumkin, ushub tizimli yondashish cheklangan resurslar sharoitlarida: mehnat, moddiy v moliyaviy resurslar sharoitlarida amalga oshiriladi. Ishlab chiqarishni cheklangan resurslar shartlarida maqbullashtiriladigan tarmoqli modellar asosida foydali qazilma qazib olish jarayonining tavsifining ehtimolliligini hisobga olgan holda tashkil etish qо‘yilgan shartlarga yanada tо‘liqroq javob beradi.
Tog‘-kon korxonalarining ishlab chiqarish quvvatlarini doimiy о‘sib borishi sharoitlarida, foydali qazilmalarni о‘yib chiqarishni jadallatish (kuchaytirish), va lahmlash(lahmlab о‘tish) tezligini oshirish, yuqori unumdorlikka ega bо‘lgan va qimmat uskunalardan foydalanish bunday modellarni qо‘llash ishlab chiqarish tashklotchisiga iqtisodiy asoslangan qaror qabul qilish va yuzaga kelgan vaziyatni baholashga subyektiv yondashishni bartaraf etish imkonini beradi.
Foydali qazilmani qazib olish uchun foydalanish sarf-xarajatlari minimumi Zd (ular uchun eng kam miqdordagi sarf-xarajatlar), kon lahmlarini о‘tkazish va saqlanishini ta’minlash va transportda tashish ishlab chiqarishni tashkil etish vazifasini hal etishda optimallik mezoni bо‘lib hisoblanadi:

Bu yerda, Zt – sarf-xarajatlar ; τ – maqbullashtirishning tо‘liq davri. t-inchi vaqt kesimida;
Tarmoq modelini hisob-kitob qilishda cheklanishlar:
,

bunda γi va γp – mutanosib ravishda t-nchi davrda i-nchi tozalash (yoki tayyorlash davri) zaboyida qazib olish xajmidagi foydali komponent ulushi, va umuman v t-inchi davrda korxona bо‘yicha qazib olishda foydali komponent tarkibining reja bо‘yicha koeffitsiyenti;Di i Dp – mutanosib ravishda i-nchi zaboydan vau muman korxona bо‘yicha foydali qazilmani qazib olish xajmi; n – tozalash va tayyorlash zaboylari soni; r_ij – va Rj – mutanosib ravishda i-nchi ishda foydalanilgan j-nchi resurs xajmi, va korxonada mavjud bо‘lgan j- resurs; m – cheklangan resurslar turi (j=1,.. ,,m).
Hisob-kitoblarni soddalashtirish uchun cheklangan resurslar sifatida tegishli qazib olish, lahmlash va transport texnikasi bilan ta’minlangan ixtisoslashtirilgan yoki majmuaviy brigadalar sonini qabul qilish tavsiya etiladi.
Kon ishlarini о‘zaro bog‘lashni qо‘shimcha ishlash, taxlash –joylashtirish ishlarini olib borish va x.k sharoitlar bо‘yicha bir vaqtda ishlash mumkin. qazib olish zaboylari (lava, blok, qiyalik)ning sonini aniqlashdan boshlaydilar, Buning uchun bshlang‘ich kvadrat matritsani tо‘ldiriladi, uning har bir qatori va ustuni kon ishlari rejasida bloklar uchun qabul qilingan belgilarga muvofiq raqamlanadi,. Har bir qatorda zahiralari qandaydir biror sabablarga kо‘ra ushbu blok bilan bir vaqtda ishlash imkoniyati bо‘lmagan bloklarning raqamlari ostida chiziqcha qо‘yiladi. Blok-ustunlar raqamlarining о‘sib borishi bо‘yicha yuqoridan pastga qarab matritsa (poligr. matritsa-matritsa) qatorlari kо‘rib chiqiladi, bir vaqtda ishlanadigan bloklarning eng kо‘p soni aniqlanadi. Bloklarni tanlab olish variantlarini birgalikda ishlashni о‘zaro mustasno qiluvchi imkoniyatiga ikki marta tekshiriladi, bu variantga tushgan ustunlar raqamlarini о‘sib borishi va pasayib borishi yо‘nalishlarida ustunlar raqamlarini saralagan holda tekshirish amalga oshiriladi. Boshlang‘ich ishlashga bloklarda ancha kо‘p zaxiraga ega bо‘lgan variantlarni qabul qiladilar. Qolgan guruhlarning navbat tartibini ham aniqlangan variantlarda hisoblab chiqilgan zahiralarga qarab belgilanadi.
Guruhlarni tanlash ketma-ketligi kо‘proq detalli (aniqroq) va ularni ishlashning navbat tartibini misolda tushuntiriamiz.
1-rasmda yaqinlashgan ma’dan jinslari bloklarining joylashuvi kо‘rsatilgan va har bir blokning qolgan boshqa bloklar bilan birgalikda ishlash sharoitlari matritsasi keltirilgan. Bu yerda kо‘rinib turibdiki, 1 blokni 2 blok (1- qator) bilan bir vaqtda ishlash mumkin emas, 2 blokni – 1 va 3 bloklar bilan (2- qator) va hkyu Boshqacha aytganda, har bir qator ushbu blokni har qanday qolgan bloklar bilan birgalikda juftlab ishlashni tavsiflaydi.
Hisob-kitoblarni 1 blokdan boshlaymiz. Birinchi qatordan chadan о‘ngga qarab harakatlanib, 1 blok bilan bir vaqtda ishlash mumkin bо‘lgan blok raqamini topamiz. Bu 3 blokdir. Uchinchi qatorga о‘tamiz, bu qator bо‘ylab shtrixlangan diagonaldan tashqariga о‘ng tomonga siljiymiz va keyingi blok raqamini -5 aniqlaymiz. Beshinchi qatorda 7 blokini topamiz, yettinchi qatorda – 9 blok, tо‘qqizinchi qatorda 11 blok, о‘n birinchi qatorda -13 blok. 13 qatorga о‘tish keyingi raqamni bermaydi. Bloklar yig‘indisi: 1,3,5,7,9,11,13. Ushbu yig‘indining bir vaqtda bir biriga tо‘g‘ri (mso) kelishini ustunlar bо‘yicha raqamlar о‘sib borishi tartibida tekshiramiz. Birinchi ustun bо‘yicha ta’qiq yо‘q. Uchinchi ustun bо‘yicha 11 blokni ishlashga ta’qiq mavjud, uni yig‘indidan о‘chiramiz, beshinchi ustun bо‘yicha- 13 blokka ta’qiq mavjud, uni ham shu tarzda о‘chiramiz. Yettinchi va tо‘qqizinchi ustunlar bо‘yicha ta’qiqlar yо‘q. Yig‘indida boshqa raqamlar yо‘q. U 1,3,5,7,9 bloklardan iborat, ularning zahirasi (20+21+23+25+27) 1000=116 ming. t.
Sо‘ng raqamlar pasayib borishi tartibidagi ustunlar bо‘yicha tekshiramiz. 1, 7, 9, 11, 13 bloklar tо‘plamini hosil qilamiz, ularning zahirasi (20+25+27+10+11) 1000=93 ming. t.
Birinchi qator bо‘yicha keyingi hisob-kitoblar 1,4,6,8,10,11,13 bloklar raqamlari yig‘indisini beradi, shuningdek, undan ikkita variantni shakllantiramiz. Raqamlarning о‘sib borishi bо‘yicha ustunlar: 1,4,6,8,10 bloklar, ularning zahirasi (20+21+24+26+26) 1000=117 ming. t. Ularning pasayib borishi bо‘yicha 1, 8, 10, 11, 13 bloklar, ularning zahirasi (20+26+26+10+11) 1000=93 ming. t. Shu narsaga oson ishonch hosil qilish mumkinki, birinchi qatordan boshlangan variantlarni keyinchalik ortiqcha tanlab olish bir vaqtda ishlanadigan bloklarning quyidagi yig‘indisini beradi: 1, 5, 7, 9, 11; 1, 7, 9, 11, 13;
6, 8, 10, 11; 1, 8, 10, 11, 13 mutanosib ravishda zahiralari bilan:
(20+23+25+27+10) 1000=105 ming. t;
(20+25+27+10+11)-1000=93 ming. t;
(20+24+26+26+10)-1000=106 ming. t;
(20+26+26+10+11)-1000=93 ming. t.





1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

9
(27)

а)

14
(11)

13
(11)

12
(10)

11
(10)

10
(26)

8
(26)

7
(25)

6
(24)

5
(23)

4
(21)

3
(21)

2
(21)

1
(20)





б)



1



2







3





4



5





6



7





8



9





10



11





12



13





14