Ochilova Dilraboning

Samarqand viloyati Paxtachi tumani

Xalq ta’limi bo’limiga qarashli

27-umumiy o’rta ta’lim maktabi
Geografiya fani o’qituvchisi

Ochilova Dilraboning
16-sentabr-Xalqaro ozon qatlamini himoya qilish kuni” ga bag’ishlab “ Ozon-Hayot uchun!”

mavzusida tayyorlagan maqolasi

“Ozon-hayot uchun!’’

Hech kimga sir emaski yer yuzida hayot paydo bo‘lishiga ozon - gazsimon modda sababchidir. Uning asosiy miqdori stratosfera - atmosferaning yuqori qatlamida yig‘ilgan.

Stratosferaning ozoni butun yer sharini qamrab olgan "ozon qatlami” deya nom olgan yupqa qatlamdan tashkil topgan. Ozon qatlami quyoshdan kelayotgan radiatsiyasini yutish xususiyatiga ega. Bu radiatsiyaning oshib ketishi barcha tirik jon uchun xavflidir.

Agarda milliard yil avval ozondan iborat boigan gaz qatlami shakllanmaganda edi, bizning sayyoramiz hayotsiz fazoviy jins bo‘lib qolar edi.

Quyosh radiatsiyasi beshafqatdir, u tirik organizmlarning DNKsiga zarar yetkazishi mumkin. Quyoshning yuqori radiatsiyasi natijasida saraton kasalligi va kishilarning tez qarish kelib chiqmoqda.

1985-yili ingliz olimlari Antarktida tepasida ozon tuynuklari paydo boiganini maiumqilishdi. Bir necha yildan keyin esa Sibir samosi ham "teshik” paydo bo’ldi.

Ushbu hodisa insoniyatni qayg‘uga solib qo‘ydi. Bo`lmasachi, ozon tuynugi kengayib ketsa quyosh radiatsiyasining ultrabinafsha nurlari yer yuzidagi tirik jonni - o‘simliklar, jonivorlar va insonni halokatga eltadi.

Maxsus tekshiruvlar olib borgan olimlaming taxminiga ko‘ra, ozon qatlamini xlor birikmasi buzarekan, ayniqsa, xloruglerodning ayrim turlari. Ularni yana freon deb ham atashadi. Bu moddalar muzlatgich hamda sovutgichlarda, slraningdek, porolon va penoplast ishlab chiqarishda qo`llanadi. Xlor ftoruglerodlar aerozol sepuvchi idihslar va elektr jihozlarini yuvadigan modda sifatida qo‘llanadi.

Yer yuzida beozor modda sifatida ko‘ringan freonlar atmosferaning yuqori qatlamlariga chiqqanda buzg’unchilik faoliyatini boshlaydi. Ultrabinafsha nurlar ta’sirida ulaming molekulalaridagi kimyoviy aloqalar buziladi. Natijada xlor ajralib chiqadi. U ozon molekulasi bilan to‘qnashib, bitta atomini "urib” chiqaradi. Ozon oddiy kislorodga aylanadi. Xlor esa kislorod bilan vaqtincha birlashib, yana erkin boiib qoladi va yangi "qurbon” ortidan "quvlaydi”. Uning faolligi ozonning o‘n minglab molekulalarini buzishga yetadi.

Ozon qatlamining asta-sekin yo‘q bo‘lib ketishi qanday halokatga olib kelishini yaxshi anglagan dunyoning 24 rivojlangan mamlakati ozon tuynuklarini "yamash” haqida kelishib oldi. 1987-yili ular Monrealda ozon qatlamini buzuvchi texnologiyalarni asta-sekin yo‘q qilish haqida protokol imzolashdi. Natija yaqqol ko'rindi - 1990-yilda er atmosferasida xloridlar miqdori ko‘payishi to‘xtadi, 1994-yildan boshlab ulami kamaytirishga erishildi. Baribir xloridlar ancha yig‘ilib qolgan va ular atmosferaga tushmoqda, shuning uchun 50 yildan keyingina ozon qatlami qalinligi ikki barobarga ortishi, ya’ni 1979-yildagi holatiga qaytishi mumkin. Demak, ozon tuynuklarini hali "yamash” mumkinligiga ishonish mumkin. Ozon teshiklari tabiiy sabablarga ko'ra paydo bo'ladi, degan nazariya mavjud. Uning so'zlariga ko'ra, kislorodning ozonga aylanishi quyosh nurlari ta'sirida yuzaga kelganligi sababli, qutbli qishda bu gaz yo'q. Uzoq tun davomida massasi katta bo'lganligi sababli allaqachon hosil bo'lgan ozon pastki atmosferaga tushadi va u erda u bosim ostida yo'q qilinadi. Ushbu versiya qutblar ustidagi teshiklarning paydo bo'lishini juda yaxshi tushuntiradi, ammo qutbli kechalar kuzatilmaydigan Qozog'iston va Rossiya hududlari bo'ylab ularning keng ko'lamli analoglarining shakllanishiga aniqlik kiritmaydi.

Yaqinda ilmiy jamoatchilik ozon qatlami yorilishining tabiiy va inson tomonidan sabab bo'lgan sabablari bor degan xulosaga kelishdi. Antropogen omil Yer atmosferasida ma'lum kimyoviy moddalar kontsentratsiyasining ko'payishini o'z ichiga oladi. Ozon xlor, vodorod, brom, vodorod xlorid, azot oksidi, metan, shuningdek freon va uning hosilalari bilan reaktsiyalar natijasida yo'q qilinadi. Ozon teshiklarining sabablari va oqibatlari hali to'liq aniqlanmagan, ammo deyarli har yili ushbu sohada yangi kashfiyotlar olib keladi.

Ushbu hodisa, ayniqsa tropik mintaqada keng tarqalgan, garchi ushbu mintaqada o'rmon namligi darajasi olovni yoqtirmasa ham. Antropogen sabablar: bular eng katta vaznning sabablari va nazoratsiz antropogen faoliyat natijasidir va aksariyat sayyoramiz salomatligiga ta'sir qiladi. Ozon emirilishining asosiy sababi, ko'plab mutaxassislarning fikriga ko'ra, kosmik raketa; Masalan, ko'p maqsadli, ixcham raketa 190 tonnagacha vodorod xloridni, ozonni buzadigan faol moddalarni yo'q qiladi.

Nega ozon teshiklari xavfli?

Ozon o'ta xavfli quyosh nurlanishini o'ziga singdiradi va bu sayyora yuzasiga tushishiga yo'l qo'ymaydi. Ushbu gazning qatlami yupqalashganda, Yerdagi hamma narsa normal radiatsiya ta'siriga duchor bo'ladi. Bu asosan terida lokalizatsiya qilingan saraton kasalligining ko'payishiga olib keladi. O'simliklar uchun ozonning yo'q bo'lib ketishi ham halokatli, turli xil genetik mutatsiyalar va ularda hayotiylikning pasayishi sodir bo'ladi. So'nggi paytlarda insoniyat ozon teshiklarining Yerdagi hayot uchun xavfliligini tobora ko'proq anglamoqda.

Ultrasonik aviatsiya ozonni yo'q qilishga alohida hissa qo'shadi. Gazsimon samolyotlarda azot oksidi mavjud. Shu sababli, ushbu turdagi kimyoviy birikmalardan foydalanish AQShda va undan tashqarida qisman taqiqlangan. Boshqa kimyoviy moddalar, masalan, o'g'itlardagi azot oksidi kabi bromli halokarbonatlar, ozon qatlamiga ham ta'sir qilishi mumkin. Ozonning parchalanishi tezlashadi va tarkibida azot bo'lgan gaz, vodorod, brom va xlor mavjud. Statsionar manbalar: yonish jarayonlari va jarayonlari tegishli sohalarni o'z ichiga oladi.

Xulosa

Ozon halokati xavfini anglagan holda xalqaro hamjamiyat atmosferaga zararli ta'sirni kamaytirishga qaratilgan qator chora-tadbirlarni amalga oshirdi. 1987 yilda Monrealda protonda sanoatda freondan foydalanishni minimallashtirish majburiyatini oladigan protokol imzolandi, chunki aynan shu gaz qutb hududlaridan tashqarida teshiklarning paydo bo'lishiga olib keladi. Shunga qaramay, atmosferaga chiqarilgan freonning parchalanishi yuz yil davom etadi, shuning uchun yaqin kelajakda Er atmosferasidagi ozon teshiklari soni kamayishi ehtimoldan uzoq.Yonish jarayoni issiqlik yoki elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Hozirgi vaqtda ishlatiladigan yoqilg'ining asosiy turlari qazib olinadigan yoqilg'ilar, atom energiyasi bo'lib, ular ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan energiyaning ozgina qismini ta'minlaydi. Har xil ishlab chiqarish jarayonlari ifloslantiruvchi moddalarning xilma-xilligi va yuqori agressivligi tufayli atmosferani ifloslantiruvchi muhim manba hisoblanadi. Qurilish materiallari sanoati atmosferani, ayniqsa tsementdan chiqarilgan nozik kukunlardan tashkil topgan shlaklarni ifloslantiradi.