Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

KOM PYUTER LINGVISTIKASIDA MATEMATIK 
STATISTIKA VA KVANTITATIV M ETOD
Reja:
1.  M atn n in g   statistik  tahlili.
2.  K vantitativ  m etod  va  uning  tilga  tatbiqi.
3.  C h asto tali  lu g 'atlar.
4.  Flektiv  tillarda  o 'z a k n i  aniqlash,  polisem antik  so ‘zlarni  va sinonim ik 
q a to rd a  d o m in an ta so ‘zni  aniqlash.
Tayanch  so‘z va  iboralar:  kvantitativ metod,  m atem atik param etr,  statis- 
tika,  indeks,  tanlama,  tanlamaning  hajmi,  absolut  chastota,  nisbiy  chastota, 
lisoniy  tip,  fle k tiv   tillar,  agglutinativ  tillar,  chastotali  lug'atlar,  m atnning 
sta tistik  tahlili,  Z i f  qonuni,  m atn  atributsiyasi,  anonim  va psevdonim   m at fi­
lar,  idiostil,  polisem antik so 'zlar,  sinonim ik  qator,  dominanta,  to ‘plam,  ling- 
vostatistika.
Statistik  tahlil  m etodi  bo sh q a  fanlar q ato ri  tilshunoslik  fani  uchun  ham  
m uhim   ah a m iy a tg a   ega.  B u n d a  tild a  m avjud  h o d isa la r  an iq   m atem atik  
p aram etrlard a bah o lan ad i, tekshiriladi. S tatistika lotincha «status» so 'zid an  
olingan  b o 'lib ,  hodisalarning  holati,  ahvolini  bildiradi.  «Status»  s o ‘zidan 
« s ta to »   -   d a v la t,  « s ta tu s ta »   -   d a v la tn i  b ilu v ch i,  « s ta tu s tic a »   -   d a v la t 
to 'g 'ris id a   m uayyan  bilim ,  m a ’lu m o tlar  yig‘indisi  m a ’nosini  bildiruvchi 
so 'z la r  kelib  ch iq q an .47  B undan  3500 yil  oldin  Q adim gi  M isrda  o ‘tkazilgan 
aholi  hisobi,  R o ssiy a d a   P y o tr  I  d av rid ag i  «aholi  taftish i» ,  A ngliyadagi 
«D ahshatli  sud  kitobi»  k ab ilar dastlabki  statistik  m a ’lum otlardir.
X V II  asrd a  A ngliyada  yuzaga  kelgan  «siyosiy  arifm etika»  (U .P etti  va 
Jon  G ra u n tla r  nom i  bilan  b o g ‘liq)  fani  statistik an in g   shakllanishiga  asos 
b o 'lg a n .  S tatistik a  ijtim oiy  hod isalarn in g   m iqdoriy  to m o n larin i  ularn in g  
sifat  to m o n lari  bilan  uzviy  alo q a d o rlik d a   o 'rg an u v ch i  fandir.  H o d isalar­
ning sifat tom onlarini m axsus fan lar o 'rg a n a d i. X ususan, tovushlar, so 'zlar, 
gaplarni  lingvistika,  qofiya,  ritm ,  vazn,  she’r  tuzilishini  adabiyotshunoslik, 
org an ik   h ay o tn i  biologiya,  yer  q atlam lari  va  boyliklarini  geologiya  kabi 
fanlar o 'rg a n a d i. S tatistika esa ushbu hodisalarni m iqdoriy p a ra m e trlar aso- 
sid a   o 'r g a n a d i.  B u n d a   s ta tis tik a   h o d is a la rn i  tu rli  o m illa r  t a ’sirid a g i
47  Abdullayev  Y.  Statistika  nazariyasi.  -  Toshkent,  2002. -  B.4 -   5.

---

Kompyuter  lingvistikasi asoslari
49
o 'zg aru v ch an lik   xususiyatini  -   variatsiyasini  e’tiborga  oladi.  Shu jih a td a n  
statistik m a ’lum otlar hodisalar rivojining dinam ikasini aks e ttira  oladi. Lekin 
sliu  o 'rin d a   aytib  o ‘tish  lozim ki,  statistik ag a  yagona  m u tlaq   h a q iq at  deb 
yondashish,  statistik  m a ’lu m o tlarg a  h addan  tash q ari  ishonish  ham   to ‘g‘ri 
em as.  A yrim   yolg‘on  faktik  m ateriallarga  asoslanib  tayy o rlan g an   statistik 
m a ’lu m o tla r  h o d isa la r  h a q id a   x a to   tu s h u n c h a la r  berishi  m u m k in .  S hu 
m a ’n o d a statistika yuzasidan shunday hazilom uz gap aytiladi:  « Yolg ‘onning 
uclt  turi bor:  a )  y o lg ‘on;  b )  g 'irt yo 'lg 'o n ;  c)  statistika».
S tatistikaning  til  hod isalarig a  ta tb iq   etilishi  natijasida  lingvostatistika 
sohasi shakllandi,  unda  til birliklari,  lisoniy hodisalar, m a tn la r statistik  tah- 
lil  etiladi.  M atn n in g  statistik  tahlili -  tilni  ehtim ollik  belgilariga  k o ‘ra  tahlil 
qilish,  til  hodisalarin in g   sta tistik   x a ra k teristik alari  aso sid a  b ah o lash   de- 
m akdir.  Til  birligining  g a p d a  yoki  m atn d a  q o ‘llanish  chastotasi  (su r’ati) 
ehtim ollik  deyiladi.  Til  hodisalari  haqidagi  h aq iq atlar  lingvostatistik  tad- 
q iq o tla r  yordam ida  aniq lan ad i.  M asalan,  o ‘zbek  tili  u chun  qaysi  b o ‘g‘in 
stru k tu rasi  tipik  ekanligini,  gap  m odcllaridan  qaysi  biri  eng  asosiy  konst- 
ruksiya  ekanligini,  bosh  kelishikdagi  o tlarn in g   asosan  qaysi  g ap  b o ‘lagi 
vazifasida  kelishini,  tan lan g an   m a tn d a   s o ‘z  tu rk u m larin in g   q ay  d a rajad a 
ishlatilishini  aniqlash  uchun  lingvostatistik  tahlillarga  ehtiyoj  seziladi.
Til  hodisalarini  statistik  m eto d   asosida  tahlil  qilish  uchun  doim   m a ’lum 
bir m atn yoki m atn lar to 'p la m i  olinadi.  U lar badiiy a d a b iy o td an , gazeta va 
ju rn a lla rd a n ,  publitsistik  m a q o la la rd a n ,  ilmiy  a sa rlard an ,  dialektologlar- 
n in g jo n li  n u tqidan  yozib  olgan  m ateriallaridan  tan lan ad i.  Statistik  xusu- 
siyati  o ‘rganilayotgan  m uayyan  m atn lar  «tanlam a»  deyiladi.  Tanlamaning