|
2 .1 grammatika (context-sensitive grammar) - kontekstga b o g iiq g ra m
m atik a b o ‘lib, b u n d a sim vollar zanjiri k ontekst bilan aniqlanishi m um kin.
Bu g ram m atik a tabiiy tillar unsurlarining generatsiyasida faol qo'llaniladi.
3 . 2 grammatika (context-free grammar) - kontekstga b o g ‘lanm agan gram-
46
A. Rahimov
m atika b o 'lib , u program m alashtirish tillari unsurlarining generatsiyasida
(ifodalar, b u y ru q lar tizim ida) ishlatiladi.
4.
3 grammatika (regular grammar) - regular gram m atika deb ataladi, u
ju d a sodda va cheklangan gram m atik a b o ‘lib, dining sodda unsurlari uchun
ishlatiladi (m iqdor, k o n sta n ta la r, o ‘zgaruvchilar uchun).
F o rm al g ram m atik ad a 2 ta tush u n ch a asosiy: a) generation - tu g ‘dirish,
hosil qilish, порож дение; b) recognition - tanish, bilish, распознавание.
Shunga k o ‘ra, gram m atik a 2 ga b o lin a d i: 1) tu g ‘dirish gram m atikasi (gene
rative gram m ar) - to g ‘ri g aplarni qabul qilish protsedurasi; 2) tushunuvchi,
tanuvchi g ram m atik a (recognizing gram m ar) - to ‘gri gaplarni tushunish
protsedurasi.
D em ak, gram m atika tilning asosida yotuvchi shunday ichki stru k tu rak i,
uni h ar bir til tashuvchisi intuitiv ravishda his qiladi va u ndan g ‘ayrishuuriy
tarzd a foydalanadi. Sir em aski, h a r bir inson o ‘z o na tili gram m atikasini
bolaligidanoq o 'zlash tirad i. Bu jih a tla r esa gram m atikani form allashtirish
m asalasi ju d a m u rak k ab ekanligini tasdiqlaydi. G ram m atik an i ideal d ara-
ja d a tavsiflovchi q o id alar sistem asining m avjud emasligi, h ar qanday tavsiya
etilayotgan m odel nom ukam m al ekanligi xususida m ash h u r tilshunos olim
K .F ossler shunday yozadi: «G ram m atikani fonetika, morfologiya va sintak-
sisga bo ‘lish hech kim ga sir emas. Tilni uning shakllanish ja ra yo n i ichida
emas, balki uning o ‘z holati ichida o'rganish zarur. Uning ustida anatom ik
operatsiya о ‘tkaziladi. Jo n li nutq gaplarga, gap bo ‘laklariga, so ‘zlarga,
bo ‘g ‘inlarga va tovushlarga ajratib chiqiladi. Ushbu m etod to ‘liq о ‘zini oqlay-
di va aham iyatga m o lik natijalarga olib borishi m um kin, biroq shu bilan
birga xa to la rn in g m anbai hisoblanishi ham m um kin. X a to la r ajratilgan
bo'linishning nutq organizm i uchun asos bo'lishini d a ’vo qilingan p a ytd a
boshlanadi, aslida bu bo'linish insonning ixtiyoriga bog'liq ravishda m exa-
n ik va m ajburiy tarzda parchalash edi. M azkur holat anatom iyadagi holatni
eslatadi: anatom о 'zining yorish, kesish ishlarini albatta о ‘zboshim chalik
bilan asossiz amalga oshirmaydi, и o'ziga birmuncha qulaylik tug'diruvchi
jo y la r n i tanlab oladi. X u d d i sliuningdek g ra m m a tist ham n utqni tovush,
bo 'g ‘in, asos, qo 'shimcha kabilarga ajratislida tabiiy bo ‘Imagan, lekin о ‘ziga
qiday y o ‘Idan boradi».*5
Y u q o rid ag ilard an kelib chiqib aytish m um kinki, shu kungacha olim lar
to m o n id an ishlab chiqilgan b arch a gram m atik m odellar o ‘ta shartli va nis-
biydir. K eltirilgan b arch a m odellar - gap b o ia k la ri m odeli ham , bevosita
45
Фосслер К. Позитивизм и идеализм в языкознании
И
Звегинцев В.А.
История языкознания XIX - XX веков в очерках и извлечениях. Часть 1. - М.:
Просвещение, 1964. - С.328 - 329.
Kompyuter lingvistikasi asoslari
47
ishtirokchilar m odeli ham , tobelik d arax ti m odeli ham , tran sfo rm atsio n va
g enerativ g ra m m a tik a m odeli h am m u tlaq va b en u q so n em as.-U larn in g
ham m asi til va n u tq stru k tu rasin in g qaysidir asp ek tlarin i aks ettirad i, xolos.
M u rak k ab sistem a hisoblangan tilning b arch a q irralarin i form allashtirish-
ning im koni y o ‘q, b u n d a m uayyan cheklovlar m avjud (ayniqsa, tilning se-
m antik aspektida). Bu xususda nemis olimi 1931-yilda K .G edel shunday
yozadi: « Y e ta rli darajada mazmungci boy n azariya fo rm a lla sh tirilsa , bu
nazariyani fo rm a l tizim da to ‘la aks ettirish m um kin emas. Bunda aniqlanma-
gan, form allashtirilm agan qoldiq qoladi».*' D em ak, h a r q an d ay form allash-
gan m odel til gram m atikasining b u tu n q irralarin i q a m ra b ololm aydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
