Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

Sentence
N P
VP
N P ’
T he  old
i
N
m an
V P’
__l__
D
N P
N P ’
__i__
N
saw 
a  black 
dog 
there
C ontext-free  g ram m ar -  m atn d an   xoli  b o ‘lgan  gram m atika,  chunki  un- 
dagi  q o id alar  universal  hisoblanib,  m a ’lum   m atn g a  tayanib  tahlil  etishga 
asoslanm aydi,  balki  u  avvaldan  em pirik  tarzd a  belgilab  olinadi.  H ozirda 
ushbu  gram m atik a  su n ’iy  program m alash  tillariga  (Pascal,  C + + ,  D elphi, 
H T M L )  faol ta tb iq  etilgan, shuningdek,  tabiiy tillarni  form allashtirish ja ra - 
yonida  ham   gram m atikani  bayon  qilishning eng  optim al  usuli  hisoblanadi. 
M asalan:
<  S E N T E N C E >   :  :  =  <  S U B JE C T >   <  V E R B P H R A S E   >
< S U B JE C T >   ::  =  Jo h n   I  M ary
< V E R B   P H R A S E  >  ::  =  < V E R B >   <  O B JE C T >
< V E R B >   ::  =  eats  I  drinks
< O B JE C T >   ::  =   wine  I  cheese
W e could  represent the  derivation  o f the  sentence  «M ary eats cheese»  as 
follows:
<  S E N T E N C E >   =  <  S U B JE C T >   <  V E R B   P H R A S E  >
= M ary   < V E R B P H R A S E >
44 Бархударов  JI.C.  Структура  простого  предложения  английского  языка.
-  М.:  Высшая  школа,  1966. -  С.21.

---

Kompyuter lingvistikasi asoslari
45
= M ary   < V E R B >   < O B JE C T >
= M ary   eats  < O B JE C T >
= M ary  eats cheese
< S E N T E N C E >   = :>   <  S U B JE C T >   <  V ER B  P H R A S E   >
= :>   <  S U B JE C T >   <  V ER B >  <  O B JE C T >
= :>   < S U B JE C T >   eats  < O B JE C T >
= :>   M ary eats  < O B JE C T >
= :>   M ary  eats  cheese.
F o rm allash tirish  -  bu bilim lar m ajm uasini, m azm unini m uayyan shakl- 
lar  y o rd a m id a   s u n ’iy  til  belgilari  o rq ali  ifo d alash d ir.  G ra m m a tik a n i  fo r­
m allash tirish   tendensiyasi  X X   asrn in g   o 'r ta la r id a   kuchaydi.  Bu  bevosita 
tilning  stru k tu ra sin i  y a n ad a  aniq  p a ra m e trla rd a   ifo d alash g a  intilish,  uni 
k o m p y u terg a m o slash tirish g a u rin ish   bilan  b o g ‘liqdir.  F o rm al  gram m ati- 
ka  n a zariy asi  m ate m a tik   m a n tiq ,  m a te m a tik   lin v istik an in g   rivojlanishi 
n atijasid a  yuzaga  kelgan.  G ra m m a tik a n i  fo rm allash tirish   (lo tin ch a  « fo r­
m a»  -   «shakl»,  « tashqi  k o ‘rinish»)  konsepsiyasining  asoschisi  am erikalik 
tilshunos N oam  C hom skiydir. F o rm al g ram m atik a ab stra k t sim vollar o rq a ­
li  b ay o n   etiladigan  g ra m m a tik a   h iso b lan ib ,  u n d a  til  q o id alari,  s o ‘z  y asa­
lishi,  b irik m a va g ap qurilishi  turli  xil  lingvistik m o d ellar,  stru k tu r sxem a- 
la r  y o rd a m id a   tav siflan ad i.  F o rm a l  g ra m m a tik a   3  ta   b irlik  aso sid a  ish 
k o 'ra d i:
1.  W ord-classes -  so ‘z tu rk u m lari  (tub  va yasam a  so'zlar).
2.  Phrases  -  gap  b o 'lak lari.
3.  Sentences  -   gap  konstruksiyalari  sxem alari,  m odellari.
N .C hom skiy  q o id alarn in g   ifodalanish  tu rig a  q a ra b   form al  g ram m ati­
kani  4  tipga  ajratg an   va  bu  Chomskiy  iyerarxiyasi  deb  nom lanadi: