Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

-  konseptual (tushunchaviy, fikriy) m odelning ishlab chiqilishi,  tizim  aso­
siy  unsu rlarin in g   ajratib   olinishi;
-   form alizatsiya,  y a ’ni  matematik  model  bosqichi;  algoritm  yaratilishi 
ham da  dastur  ishlanishi;
-  k o m p y u ter eksperim entlarini  o ‘tkazish;
-   n atijalar  tahlili  va  talqini.
S u n ’iy  intellekt  tizimi  doirasidagi  tabiiy  tilli  interfeys,  ekspert  tizim lari, 
eyron  ta rm o q la r,  lin g v o a n a liz a to rlar,  gap iru v ch i  a v to m a tla r  -   barch asi 
k o m p y u ter  m odellashtirish  natijasi  hisoblanadi.
M odellashtirish jaray o n i  uchta  unsurni  o ‘z  ichiga  oladi:
-  subyekt (tadqiqotchi);
31  Grishman  R.  Computational  linguistics // Cambridge University Press.  1994. 
-  P.7 -  8.

---

Kompyuter  lingvistikasi asoslari
31
-  ta d q iq o t obyekti;
-  o ‘ rganuvchi subyekt va o ‘ rganiluvchi obyekt m u n o sab atin i aks ettiruv- 
chi  m odel.
M odellashtirish har bir fan obyektini soddalashtiruvchi m etoddir. Lingvis­
tik  birliklarni  m odellashtirish  bu  belgilar  tarkibidagi  elem entlarning  bar- 
q a ro r m u n o sab atlarig a asoslanadi.  Shuning uchun  ham  b u tu n lik  ta rk ib id a ­
gi elem entlar o 'rta sid a  m u n o sab atlarn in g  b a rq a ro r va b e q aro r tu rlarg a ajra- 
tilishi  lingvistik  m odellashtirish  uchun  k a tta   ah am iyatga  ega.  M odellashti­
rish  b arch a  fanlar  uchun  xos  b o ig a n   um um ilm iy  m etod  hisoblanadi  va  u 
quyidagi  tam oyillarga  am al  qiladi:
-   deduktivlik  -   m antiqiy  xulosa  chiqarishga  asoslangan  b o ia d i,  xusu- 
siylikdan  um um iylikka  tam oyilida  b o ia d i;
-  ta fa k k u r eksperim entidan foydalanish;
-  evristik  funksiyaga  ega  b o iis h i.  Y a ’ni  u  yangi  g 'o y a la r  b era  olishi  va 
uni  am aliyotda  sinab  k o 'rish   im koniyati  b o iis h i  zarur;
-   ek sp lan ato rlik   xususiyatiga,  y a ’ni  tu sh u n tirish   kuchiga  ega  b o iis h i 
kerak.  S hundagina  m odel  eski  nazariya  tu sh u n tirib   bera  olm agan  m uam - 
m oni  hal  qiladi,  obyektning  ilgari  kuzatilm agan,  am m o  kelajakda  am alga 
oshishi m um kin b o ig a n  tom onini  k ash f etad i;12
-   m odelni  ideallashtirilgan  obyekt  sifatida  talqin  qilish.
Shu  o 'rin d a   aytib  o 'tis h  zaru rk i,  m odellashtirish  obyektni  um um lashti- 
rish  darajasiga  k o 'ra   quyidagicha  b o ia d i:
1.  Lingvistik  faktni  tavsiflashga  q aratilgan  analitik  m odel.
2.  O raliq  m odel  yoki  to id iru v c h i  m odel.
3.  M aksim al  um um lashtirishga  asoslangan  sintezlovchi  m odel.
L in g v is tik   m o d e l  tu s h u n c h a s i  s tr u k tu r   tils h u n o s lik n in g   E .S e p ir,
L.Blumfild, R .Y akobson, N .C hom skiy, Z .H arris, C h .H o k k et kabi nam oyan- 
d alari  to m o n id an   kirib  kelgan.  U ning  taraq q iy o ti  esa  X X   asrning  60  -  70- 
yillariga  (m atem atik  va  kibernetik  lingvistika  rivojlana  boshlagan  davrga) 
t o ‘g ‘ri  keladi.  Lingvistik  m odelni  quyidagi  tu rlarg a  ajratish  m um kin:
1.  Inson nutqiy faoliyati m odellari.  Bu m odellar k o n k ret n u tq  jaray o n in i 
va  hodisalarini  aks  ettiradi.  M asalan,  aniq  bir  tovushning  talaffuz  modeli 
yoki  nutq n in g   yuzaga  chiqish  modeli.
2.  Lingvistik  ta d q iq o t  m odellari.  Bunda  m uayyan  til  hodisalari  asosida 
olib  borilgan  tad q iq o t jaray o n in i  aks  ettiradi.  M asalan,  o ‘zbek  tilida  m o r­
fologik  usul  asosida so ‘z yasalishining um um iy modeli:  asos + so‘z yasovchi