Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

versals  Archive)  yaratildi  va  u  h ar  yili  yangi  m a ’lu m o tlar  bilan  boyitib  bo- 
riladi.  U ni  obrazli  qilib  D .I.M endeleyevning  kim yoviy  elem entlar  davriy 
jadvaliga o 'x sh atish  m um kin.  D av riy jad v ald a keyinroq aniqlanishi m um kin 
b o 'lg a n  elem entlar uchun b o 'sh  k atak lar qoldirilgan. X uddi shunga o 'x sh a b  
universaliyalar  bazasini  to ld ir ib   borish  uchun  im koniyat  m avjud.28  M az- 
k u r   b a z a   I n t e r n e t d a   h_ttp://w w w .lin g .u n i- k o n s t a n z .d e / p a g e s / p r o j /  
sp rach b au .h tm   saytiga  joylangan.
L ingvistik  u n iv e rsa liy a la r  g ‘oyasi  t a ’sirid a   m e ta g ra m m a tik a   h a q id a  
q arash lar,  nazariy  va  am aliy  tad q iq o tlar yuzaga  keldi.  Ilm iy  ad ab iy o tlard a 
m etag ram m atik a  atam asiga  turlicha  t a ’riflar  m avjud:
27 Гринберг Дж. Некоторые грамматические универсалии, преимущественно 
касающиеся  порядка  значимых  элементов  //  Новое  в  лингвистике.  Вып.У. 
Языковые универсалии. -  М.:  Прогресс,  1970. -  С.115 -   162.
28  h t f r v / Л и и ™   l i n o   i i n  i  U n t t a n ,   Н о / п а п м / п г л . ' / г п г а г Ь К - л !   h t m

---

Kompyuter lingvistikasi  asoslari
27
1.  M e ta g ra m m a tik a   (y u n o n c h a   «m etha»  -   «keyin»,  « gram m atike»  -  
« o ‘qish  va  yozish  sa n ’ati»)  -  m etaq o id alarg a  asoslangan  gram m atika.
2.  M etag ram m atik a  -   tavsifiy  gram m atik a,  form al  gram m atika,  trans- 
form atsion  g ram m atik a  bosqichlaridan  so ‘ng  yuzaga  kelgan,  q ay ta  yozil- 
gan  gram m atika.
3.  M etag ram m atik a  -   p ro g ram m alash   tillarini  tavsiflash  uchun  tabiiy 
til  gram m atikasi  m odeli  asosida  ishlab  chiqilgan  m etaq o id alar  to 'p lam i.
M e ta g ra m m a tik a   h aq id ag i  d a stla b k i  g ‘o y a la r  D e k a rt,  L eybnis  kabi 
m atem atik lar  to m o n id an   ilgari  surilgan  ratsio n al  (universal)  gram m atik a 
yaratish,  K lod  L anslo  va  A ntoniy  A rnoldlarning  (1660,  Parij)  «Por-R oyal 
g ram m atikasi»  bilan  b o g ‘liqdir.  A lgol  68  u chun  ishlangan  m etaq o id alar 
W injgaarden-gram m ar  yoki  W -gram m ar  deb  nom langan.  K eyinroq  1981- 
yil olim lar G azd ar,  Pullm an, Saglar ham  m etaq o id alar ishlab chiqdi.  Uning 
nom i  Generalized  Phrase  Structure  Grammar  (G PSG ).29
M asalan:
F o r every pro d u ctio n  o f  the form
< V P >   ::=  <*v>  < N P >   X
ad d  a pro d u ctio n  o f the form
<  VP >  ::  = be <  *V EN   >  X
(where VEN  is the w ord class for p ast participles). T he ‘x ’  in them etarule 
m atches any sequence o f zero  or m ore symbols.
<  VP >  ::  =  <  *V  >  <  N P   >  and
< V P >   ::  =  <  *V>  < N P >   < P P >
the m eta rule will add the productions
<  VP >  ::  =  be <  *VEN  >  and
<  VP :  :  =  be  <  *VEN  >  <  PP  >
M azk u r m etaq o id a asosida  «Lincoln  was shot»  («Linkoln  otildi»)  va «А 
book  was  given  to  M ary»  («K itob  M ariyaga  berildi»)  kabi  m ajhul  nisbat 
shaklidagi  ju m la la r  hosil  qilinishi  m um kin.  Bu  yerda  m ajhul  nisbatdagi 
gaplarning  egasi  aniq  nisbatdagi  vositali  to 'ld iru v ch i  vazifasini  bajaradi.
0 ‘zbek  tilida m etaq o id ag a m isol  sifatida  form al-funksional  tilshunoslik 
vakillarining W P mm odelini k o ‘rsatish m um kin.  B unda W -in g liz c h a   W ord 
so 'z id a n  olingan b o ‘lib, h a r q an d ay  nom inativ birlikni anglatadi,  P -  predi­
cate  s o ‘zid an ,  m  -   m a rk e r  s o 'z id a n   o lin g an ,  u  p re d ik a tiv lik   (kesim lik) 
k o ‘rsatkichini  bildiradi.  Bu  o 'z b e k   tilidagi  gapning  m inim al  qolipidir.
29
 Grishman  R.  Computational linguistics // Cambridge  University Press.  1994.
-  P.82 -  83.

---

28
A. Rahimov