O‘bekiston Respublikasi Oliy Ta’lim Vazirligi Toshkent Davlat Sharqshunoslik instituti

11.1-slayd

Қадрият нима?







Қадриятлар муаян миллат ва халқларнинг шонли ва мусибатли ўтиши, тарихий, маданий тажрибалари, сабоқлари, сурур ва бахтиёр дамларининг ифодасидир.

Қадриятлар маълум бир халқнинг кўп минг йиллик тарихий- маданий тажрибаси сифатида шаклланган турмуш тарзи, тафаккур маҳсули бўлиб, дунёга келган. Халқнинг азалий удумлари, урф- одатлари анъаналари инсонй ва миллий мансублик ифодасидир.

Қадриятлар ҳамиша муаян фаолиятлар тарзида намоён бўлиб кишиларнинг воқеликка бўлган муносабатлари мазмунини ифода этади ҳамда уларнинг феъл атворлари, сай ҳаракатлари йўналишларини ифодасидир.

“Qadriyatlar — jamiyatda kishilar o‘rtasida obro‘ga, e’tiborga, hurmatga, nufuzga, ahamiyatga ega kishilar munosabatlar, holatlar, moddiy narsalar va ma’naviy boyliklar majmuasi”³ degan ta’rif berilgan. Qadriyatlarni bunday ta’riflash uning mohiyatini ancha yorqin ifodalasada, lekin qadriyatlarga berilgan ta’riflar ichida o‘zining ilmiyligi bilan boshqa ta’riflardan ajralib turadi, degan fikrdamiz. Bizningcha, “umuminsoniy qadriyatlar tushunchasi butun jamiyat ahamiyatiga ega bo‘lgan, insoniyatning mavjudligi, o‘tmishi, buguni va kelajagini, yashashning asosiy yo‘nalishlari, qonun-qoidalarini, talab va tartiblarini, odamlarning eng azaliy orzu-umidlari va ideallarini o‘zida aks ettiradigan qadriyatlarining umumiy shakllarini ifodalaydi. Umuminsoniy qadriyat tushunchasining ob’ektiv asosi ijtimoiy munosabatlar va jarayonlar, insoniyatning uzluksiz xayotini va turmush tarzini umumlashtiradigan jamiyatdir”. Darxaqiqat “umuminsoniylik” tushunchasida qadriyatlarni tirik tabiatning bir qismi bo‘lgan odam zotining hayoti va kamoloti uning tarixiy taraqqiyoti, siyosiy va boshqa birliklar uchun ahamiyati o‘z ifodasini topishi kerak. Shu o‘rinda insoniyatning eng umumiy jamoasi bo‘lgan jamiyatgina, umuminsoniy qadriyatlarning yaratguvchisi va saqlab turuvchisidir. Umuminsoniy qadriyatlar nihoyatda keng ko‘lamli va serqirra tushuncha. Uning zaminida eng avvalo ozodlik, erkinlik, tinchlik, demokratiya tufayli shakllangan inson baxt-saodati kabi umumijtimoiy ma’no va mazmun kashf etadigan qadriyatlardan iborat, deyish mumkin. Qadriyatlarni faqat moddiy va ma’naviy boyliklar sifatida tushunish va uni shunday izohlash ham ilmiy nuqtai nazardan to‘g‘ri emas.

Demak, «Qadriyat» atamasi bizga arabcha «qadri» so‘zidan kirib kelgan bo‘lib, bugungi kunda bu tushuncha «borliq va jamiyatdagi biror bir narsa va hodisaning kishilar o‘rtasidagi o‘zaro ijtimoiy munosabatlardagi tutgan muhim ahamiyatni ifoda etish uchun qo‘llanilmoqda. Bu masalaning bir tomoni. Uning ikkinchi tomoni shundan iboratki, «qadriyat» so‘zi qadim zamonlarda paydo bo‘lgan va barcha xalqlar tillarida mavjuddir. Demak, bu tushuncha bir necha ming yillik tarixga egadir. Fikrimizning isboti sifatida qadimgi dunyoda «aksiologiya» degan atamaning mavjud bo‘lishidir. Aksiologiya aslida falsafaning muhim yo‘nalishlaridan biridir. Faqat bu tushuncha XIX-XX asrlarga kelib, Yevropa mamlakatlari falsafasida rivojlantirildi. Uning tarixi demokratiya tarixi bilan bog‘liqdir. Binobarin, Yevropa mamlakatlarida ham demokratik jamiyatni barpo etishda qadriyatlarga asoslanish ustuvor bo‘lgan.

Yuqoridagi adabiyotlarning tahlillari shuni ko‘rsatadiki, o‘tmishdagi barcha ijtimoiy-falsafiy ta’limotlarda qadriyatlarning mohiyati va ularning jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rni masalasiga katta e’tibor berishgan. Agarda qadimgi dunyo ijtimoiy-falsafiy ta’limotlarida umuminsoniy qadriyatlar inson aqliy taraqqiyotining mahsuli deb qaralgan bo‘lsa, Turondagi ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixida “Avesto”dagi uchinchi davr deb atalgan insoniyat kelajak istiqboli, adolatli jamiyat haqidagi fikrlar uning tarixiy ildizlarini tashkil etadi.