Xalq og’zaki ijodi va uning o’ziga xos X ususiyatlari, tarixiy taraqqiyoti

Xalq og’zaki ijodi va uning o’ziga xos xususiyatlari, tarixiy taraqqiyoti va o’rganilish tarixi
Reja:

1. 
   Folklor haqida umumiy tushuncha: xalq — folklorning ijodkori; folklor -jamoa ijodi; folklor - og’zaki ijod.
   
2. 
   Folklorda an’anaviylik, variantlilik, ijodiy metod.
   
3. 
   Folklorshunoslik — folklor haqidagi fan.
   
4. 
   Folklor namunalarining qadimgi yozma obidalar orqali yetib kelishi.
   
5. 
   O’zbek folklori va folklorshunosligining taraqqiyot davrlari.
   
6. 
   O’zbek folklorining janriy tarkibi va tizimi.
   

Folklor haqida umumiy tushuncha. «Folklor» atamasi aslida «folk» — xalq va «lore» — donolik so’zlaridan yasalgan bo’lib, «xalq donoligi, xalq donishmandligi» ma’nolarini anglatadi. Uni birinchi marta 1846-yilda Vilyam Toms ilmiy istiloh sifatida qo’lladi. Shundan boshlab bu istiloh xalqaro miqiyosda ilmiy taomilda o’zlashib ketdi. Shunga qaramay, Angliya, AQSh va boshqa ingliz tilida so’zlashuvchi mamlakatlarda bu mavhum keng ma’noda xalq ijodining barcha sohalarini - xalq poeziyasi, xalq nasri, musiqasi, raqsi, rassomlik, o’ymakorlik, diniy e’tiqodi va odatlarini ifodalasa, boshqa tillarda so’zlashuvchi xalqlarda, asosan, so’z san’atini — xalq og’zaki poetik ijodi tushunchasini ifoda etadi. Xalq musiqasi tushunchasini ifodalashda «musiqa folklori», xalq san’atining boshqa turlarini, chunonchi, o’ymakorlik, zargarlik, zardo’zlik, kashtachilik (patdo’zlik) singarilar «xalq amaliy san’ati» termini ostida tushuniladi. «Xalq raqsi» tushunchasi xalq xoreografiyasi (grekcha «choreuo» — xor jo’rligida raqsga tushmoq va «grapho» — raqs harakatlarini maxsusbelgilarda yozib olmoq) deb yuritiladi. O’zbek folklorshunosligi tarixida «folklor» istilohi nisbatan keyinroq ilmiy iste’molga kirdi. U dastlab «el adabiyoti», «og’zaki adabiyot», «og’zaki ijod» tarzida qo’llanildi. 1935-yilda H.Zarif va Sh.Rajabiylarning «O’zbek sovet folkloridan namunalar» kitobi bosilib chiqqandan keyin mazkur istilohni qo’llash taomilga kira boshladi va asta-sekin o’zbek folklori tushunchasi zamirida o’zbek xalq og’zaki poetik ijodi tushuniladigan bo’ldi. Hodi Zarifning oliy o’quv yurtlari uchun tuzgan ikki jildlik «O’zbek folklori» (1939 va 1941-y.) xrestomatiyasi nashr etilgach, u yanada barqarorlashdi.

O’zbek folklori xilma-xil janrlardan tarkib topgan og’zaki so’z san’ati bo’lib, xalqimizning dunyoqarashi, badiiy zavqi, ijodiy salohiyati, simpatiya va antipatiyasini, orzu va intilishlarini aks ettiradi. Binobarin, folklorni maxsus fan sifatida oliy o’quv yurtlarida o’qitish hayotiy zaruriyat taqozosi tufayli amalga oshdi.

Folklor — so’z san ‘atining boshlang’ich namunasi bo’lib, u behad qadimiy so’z san’ati sanaladi, unda uzoq o’tmishda yashagan ibtidoiy ajdodlarimizning hali yozuvni bilmagan zamonlardagi turish-turrausbi, dunyoqarashi va e’tiqodi, kurash va mag’lubiyatlari ifodalangan. Folklorda tasvirlangan voqelik vaqt (zamon) e’tiboriga ko’ra o’tmishga daxldor, undagi u yoki bu janr tabiatida, til xususiyatlarida buning izlarini ko’rish mumkin. «Xalq poeziyasining qaysi bir yodgorligi xususida o’ylab ko’rmang, uning zamirida diniy-hayotiy yoki diniy-marosim, uy-xo’jalik yoki «xalqaro siyosiy g’oya» yarqirab turishini ta’kidlar ekan, E.V.Anichkov folklorda ifodalangan poetik obrazlar genetik asosi o’sha qadimiy e’tiqodlardan suv ichishini nazarda tutgan.¹ V.M.Miller esa xalq ijodiyotiga «xalqshunoslikning tarkibiy qismi»² sifatida qarab, uning xalq rasm-rusumlarini ifodalagan etnografik mohiyatini ta’kidlaydi. Folkloming betakror so’z san’ati sifatidagi mohiyati xalq turmushini ifodalaganligi tufayli etnografiya bilan, xalq ruhiyati va e’tiqodiy qarashlarini aks ettirib ruhshunoslik va din tarixi bilan, xalq axloqiy qarashlarini ifodalab tarbiyashunoslik bilan, musiqa, raqs va harakatlarga omuxtaligi bois san’atshunoslik bilan va nihoyat jonli so’zlashuv tilida yaratilganligi sababh tilshunoslik fanlari bilan singishganligida namoyon bo’ladi. Bu uning ko’p vazifali hodisaligini ta’minlagan omildir.

Folklor asarlari jonli ijro jarayonidagina yashaydi. Uning ayrim janrlarida so’z va kuy omuxtaligi yetakchi bo’lsa, ayrimlarida sahna san’ati unsurlari ustun turadi. Bu hoi folklor asarlariga sinkretiklik xususiyatini baxsh etgan. Folklor namunalari ijrosi xilma-xil san’at turlariga xos unsurlarni o’zida mujassamlashtirgan. Uning talay namunalari so’z va kuy uyg’unligida ijro etiladi. Chunonchi, doston va termalarni do’mbira jo’rligida kuylash an’anaviy bo’lsa, qo’shiq dutor, childirma jo’rligida kuylanadi. Aksariyat folklor asarlarida so’z yetakchi o’rinni egallaydi. Ertak, afsona, naql, rivoyat, latifa, maqol va topishmoq janrlari shunday xarakterga ega. Xalq ertaklarida, xalq dramasida harakat va mimika muhim qimmat kasb etadi. Biroq ko’pgina asarlar ijrosida kuy g’oyaviy-badiiy mazmunni ifodalashda bir qadar qimmat kasb etsa-da, baribir so’z mazmunini ochuvchi asosiy vosita bo’lib qolaveradi. Bu folkloming so’z san’ati sifatidagi mohiyatini to’la-to’kis tasdiqlaydi.

Xalq —folkloming ijodkori. Folklor qabila, urug’, elat, xalq yoki millatning mafkurasi va psixologiyasini aks ettiradi. Uning paydo bo’lishida hal qiluvchi rol o’ynaydi. Boshda ijod g’ayrishuuriy holda bo’lgan. Ijodkor g’ayriixtiyoriy tarzda mohiyatni tushunmagan holda ijod etar edi. Chunonchi, ovchi cho’qqida hayvon rasmini beixtiyor chizar yoki uni qanday qilib ov qilganligini urug’doshlariga aytib bera turib, badiiy obraz yaratilayotganligini o’zi anglamas edi. Shu asnoda amaliy mulohazalar zamirida «san’at asari» tug’ilardi: rasm ovchiga yo’l ko’rsatar, raqs qushlar va hayvonlar harakatini takrorlash asosida ko’rinmasdan ularga yaqinlashish yo’li vazifasini bajarsa, qo’shiq mehnat jarayonining ritmik regulyatori — sozlovchisi edi. Ibtidoiy jamiyatda folklor hayot bilan mustaqil kurash vositasiga aylanib shakllandi. Qoyalardagi tasvirlar, bolta va boshqa mehnat qurollari qadimiy ajdodlarimizning tabiiy tuyg’ularini shakllantira bordi, hayvonlardan farqli o’laroq, badiiy ijod qilish iqtidorini uyg’ota boshladi, ulardagi ma’naviy kuchning qo’pol amaliy ehtiyojlar asirligidan qutulishiga ko’maklashdi. Albatta, eng qadimiy mehnat quroli - boltaning ixtirosi hali san’atning ifodasi bo’la olmas, lekin ibtidoiy inson unda o’z «ijodiyoti»ni ko’rib, qanoat tuyg’usini kechirdi.

Asta-sekinlik bunday takrorlash va takomillashtirish ehtiyojga aylana bordi. Endi insonga boltaga dasta yasash kamlik qilar, shuning uchun o’sha dastaning qulay bo’lishi zarurligini anglab yetdi. Natijada mehnat qurolining ko’rkam va qulayligi uchun kurash estetik tafakkur rivojiga turtki bera bordi. Odamlar endi mehnat qurollariga turli-tuman rasmlar chizadigan bo’ldilar. Boshda ovchi qanday ov qilganligini dalillardan chekinmay hilcoya qilgan bo’lsa, bora-bora shu hikoyasiga o’z hayotiy tajribalarini qo’shgan holda, hayot epizodlarini bir-biriga solishtirgan holda, ko’rgan-kechirganlari bilan boyitilgan holda xayoliga erk berib ifodalaydigan bo’ldi. Xayolga erk berish zamirida ibtidoiy odamda estetik tuyg’u shakllana bordi, go’zallikni tushunish va anglash teranlashdi va shular zaminida xalq og’zaki ijodiyotining dastlabki namunalari yuzaga keldi. Shunga qaramay, M.Gorkiy uqtirganidek: «Kishilar juda qadimgi davrdayoq orzu qilganlar. Faeton, Dedal va uning o’g’li lkar hamda «uchar gilam» haqidagi afsonalar shundan dalolat beradi. Odamlar yerda tez harakat qilishni o’rganganlar; daryoga uning oqimidan ham tez suzish istagi eshkak va yelkanni ixtiro qilishga olib keldi, uzoqdan turib dushman yoki maxluqni yo’q qilishga intilish esa palaxmon va kamonlaming vujudga kelishiga sababchi bo’ldi. Insonlar bir kechada juda ko’p mato to’qishni, eng yaxshi turar joy, hattoki qasr, ya’ni dushman hamlasiga chidash bera oladigan mustahkam qo’rg’on qurishni xayol qildilar. Bu yo’lda ular qadimiy mehnat qurollaridan charxni va mato to’qish uchun ibtidoiy dastgohni yaratdilar hamda dono Vasilisa haqidagi ertakni ijod etdilar».³ Shu zaylda mehnat jarayoni, ijtimoiy taraqqiyot tufayli mehnatning turli tarmoqlarga taqsimlanishi esa, o’z navbatida, so’z san’atini ham shaklan, ham mazmunan xilma-xil xarakter kasb etishini ta’minladi. Aytaylik, og’zaki so’z san’ati paydo bo’lishi jarayonida odam so’zning magik (ilohiy, sehrli) qudratiga sig’inar, shu asosda o’z xatti-harakatlarini belgilar va o’z mehnatining samarasini baholar edi. Natijada so’z marosim bilan bog’lana boshladi, u yoki bu marosim mohiyatini ifoda etdi.

Jamiyat taraqqiyoti o’zgargan sari ijtimoiy tabaqalanish chuqurlasha bordi: xalq ikki ijtimoiy guruhga — hukmronlik mavqeyidagi xo’jayinlar va ularga itoat qilishga mahkum qilingan mehnatkashlar toifalariga bo’lindi. Bu hoi manfaatdorlik nuqtayi nazaridan ular o’rtasida ma’turn ziddiyatlarni keltirib chiqardi. Natijada folklorda zolimlardan norozilik, zolim kuchlarga nafrat motivlari paydo bo’la boshladi. Mazlum omma hayot haqidagi tushunchalarini, ijtimoiy-siyosiy, tarixiy-falsafiy, badiiy-estetik, diniy-axloqiy qarashlarini ifoda etish bilan folklor asarlarining g’oyaviy mazmundorlik jihatidan xalqchilligini ta’minladi.