O ‘zbekiston tarixi (xvi—xix asrning birinchi yarmi)

Xarvor


bir eshakka yuk bo‘ladigan og‘irlik o‘lchovi.
Yakunlarni chiqaramiz

• 
  1747-yilda Buxoroda hokimiyat amalda mang‘itlar sulolasi qo‘liga o‘tdi. Rasman esabu voqea 1753-yilda amalga oshdi.
  
• 
  1753-yildan boshlab Buxoro xonligi Buxoro amirligi deb atala boshlandi.
  
• 
  Mang‘itlar sulolasi 1920-yilgacha Buxoro amirligida hukm- ronlik qildi.
  

• 
  Nodirshoh istilosi qanday oqibatlarga olib keldi?
  
• 
  Ashtarxoniylar davlati qay tariqa inqirozga yuz tuta bordi?
  
• 
  Mang‘itlar qay tariqa hokimiyat tepasiga keldilar?
  
• 
  Muhammad Rahimbiyning mamlakatni birlashtirish siyosati
  haqida so‘zlab bering.
  
• 
  Amir Shohmurod shaxsi va u yuritgan siyosat haqida nimalarni
  bilib oldingiz?
  

9. 
   §. Amirlik davlat tuzumi va uning ma’muriv boshqariluvi
   

Davlat tuzumi va Buxoro davlat tuzumiga ko‘ra mo-
ma’muriy bo‘linish narxiya davlati edi. Davlat tepasida
amir, ya’ni yakka mustabid hukmdor turgan. Hukmdor rasman cheklanmagan huquqqa ega bo‘lib, butun hokimiyat uning qo‘lida to‘plangan. U o‘zi ishongan eng 56




oliy toifadagi amaldorlar (arkoni davlat) hamda qabilalarning
boshliqlari bilan hisoblashib ish tutgan.
Buxoro amirligi ma’muriy jihatdan viloyatlarga va tumanlarga
bo‘hngan. Chunonchi, amirlik davlati 40 viloyat va tumanliklardan
iborat edi. Amirlikning yer maydoni taxminan 270 ming km²,
aholisi esa 2 mln atrofida bo‘lgan. Aholisini o‘zbeklar, tojiklar,
turkmanlar, qolgan qismini esa qoraqalpoqlar, qozoqlar va boshqa
xalqlar tashkil etgan. Amir tayinlaydigan hokim boshqaradigan
hudud viloyat deb atalgan.
Amirlikda eng quyi ma’muriy bo‘linma amlokdorlik (bir nechta
katta-kichik qishloqlar birikmasi) deb atalgan. Uni amlokdor
boshqargan. Boshqaruv ishida qishloq oqsoqollari, amin va
miroblarga tayangan.
Amlokdor („mulk egasi“ degan ma’noni anglatadi) yetishtiril-
gan hosilning hisobini yuritish, soliqlar va boshqa tushumlaming
belgilangan muddatlarda yig‘ilishi uchun mas’ul bo‘lgan.
Amin („ishonchli, halol odam“ ma’nosini anglatadi)ning aso-
siy vazifasi sohq va boshqa tushumlami yig‘ish, aholi ustidan nazorat
olib borish va ariqlardagi suvni ekin maydonlariga taqsimlash
bo‘lgan.
Qishloq mirobi esa suv inshootlarining o‘z vaqtida ta’mir-
lanishini, qishloqlar uchun ajratilgan suvning ariqlar bo‘yicha
to‘g‘ri taqsimlanishini ta’minlagan.
Amirlikning poytaxti Buxoro shahri va
viloyatini qo‘shbegi boshqargan. Xazina
amiming mulki bo‘lgan. Amirlikning davlat muassasalari ma’mu-
riy, moliya, qozilik, mirshablik va harbiy idoralardan iborat
bo‘lgan. Ulaming har biriga tayinlangan amaldor rahbarlik qilgan.
Buxoro amirligi saroyida 30 ga yaqin amaldor xizmat qilgan. Mahalliy boshqamv muassasalarida xizmat qiluvchilaming soni 30 ming atrofida bo‘lgan. Viloyatlarning beklari (hokimlari) xon tomonidan tayinlangan.
Markaziy hokimiyatda devonbegi, ko‘kaldosh, qo‘shbegi, mushrif, mirshab, dodxoh, inoq, miroxur, dasturxonchi, kitob- dor, parvonachi, sadr, shayxulislom, qozikalon, muftiy, muhtasib kabi yuqori martabali lavozimlar joriy etilgan.
Eng katta davlat lavozimi — qo‘shbegi (vaziri buzmk), ya’ni bosh vazir lavozimi edi. Davlatning barcha boshqamv idoralari unga bo‘ysunar edi. Bir so‘z bilan aytganda, barcha ijroiya


57