|
Nerv oxirlari
Har bir nerv tolasi m axsus apparat - nerv oxiri bilan tugaydi, nerv oxirlai
orqali la irot qabul qilinadi voki -av Ь impulsi tarqatiladi. N erv oxirlar
203
res
tuzilishiga v a f u n k g iy a s i bo'yicha uch guruhga b o'linadi:
(
retseptorlar,
tuzilishiga v a r _iunKsiy:i
(''effektorlary'^ s i n a p s l a r )
Funksional tasnifi bo'yicha nerv oxirlari quyidagicha bo'ladi. (sxema).
------------------------------ Nerv oxirlari
.
I
Effektorlar
Neyronlar aro sinapslar
/
\
— ►
Intraretscptorlar
. Elcktrik
Kimyoviy
—►
M otpr
^
Ekslraretscptorlar
(xim lk)
•■Sekretor
ozod
ozod bo'lmagan
Rctscptorlar.
Joylashuviga
ko'ra
ikki
xil:
ekstrarctscptorlar
va
intraretscptorlar bo'ladi. E kslrarctscptorlarga cshituv, ko'rish, xid bilish, ta'm
bilish, sezish a'zolari kiradi. Intraretscptorlar ichki a'zolarda joylashadi va
ichki a'zolar xolatidan darak bcrib turadi. Intraretscptorlar ta'sirotni qabul
qilshiga qarab mcxa.no-, baro-, IcrnjQrctscptor va sh.k.larga bo'linadi.
Rctscptorlar tuzilishiga ko'ra ozod va ozod bo'lm agan guruhlarga
bo'linadi. O zod rctscptorlar cpitcliy to'qim asida ko'p uchraydi. Epitcliyga
kirgan ncrv tolasi m iyclin pardasini yo'qotadi, shoxlanadi, tcrm inallar hosil
qiladi. Ular sovuq, issiq, og'riqni qabul qiladi ( 1 18-rasm).
ч
1
2
3-
118-rasm. Sczuvchi ozod nerv oxirlari (1).
.
epiderm is
4- dendril term inal qism i
biriktiruvchi to'qim a
5- qon tom irlar
m iyclin ncrv tolasi
•
N.
4
204
O zod bo'Im agan retseptorlar 2 xil: kapsulali va kapsulasiz bo'ladi.
K apsulali nerv oxirlariga o'q silindm ing shoxlangan qism i, neyrolem m otsit va
biriktiruvchi to'qim adan tuzilgan kapsula kiradi (119-rasm ). M asalan,
plastinkasim on F ater-Pachin retseptori (tanachasi) bosim ni qabul qiladi. Bu
sezuvchi tanacha kapsulali nerv oxirlariga kiradi. N crv-m ushak, nerv-pay
duklari ham kapsulali nerv oxirlariga kiradi, m ushak paylarda shoxlanib, u
ycrdagi sezgilam i qabul qiladi. K apsulasiz nerv oxirlarida kapsula bo'lm aydi,
ular biriktiruvchi to'qim ada ko'p bo'ladi.
119-rasm. K apsulali retseptorlar
1
. dcndril term inal qism i
2
. qon tom iri
3. ichki kolba
4. tashqi kolba
5. kapsula
Q uyidagi 119-rasmda nerv oxirlarining la'sirotlarining sczish bo'yicha
turlari bcrilgan.
120-rasm. R etseptor nerv oxirlari va ular sczadigan ta’sirotlar (R.V.
K ristich bo'yicha o'zgartirilgan)
205
A -O zod nerv oxiri (og'riq), B- M eysner tanachasi (taktil sezgi). V-
K rauzc kolbachasi (sovuq), G- Fater-Pachin tanachasi (bosim ), D- Ruffini
tanachasi (issiqlik) (
120
-rasm ).
Effcktor
nerv
oxirlari
som atik
va
vcgetativ
nerv
tizim idagi
harakatlantiruvchi ncyronlar aksonlarining uchlarida bo'ladi. Ular im pulsni
ishchi a'zolarga o ’tkazadilar.
Bularga (nerv-m ushak oxirlari - m otor
blyashkalar tananing ko'ndalang-targ'il m ushaklarida) va ekzokrin bczlardagi
sckrctor nerv oxirlari kiradi. M otor blyashkalarda prcsinaptik m cm branani
aksolem m a, postsinaptik m cm branani m ushakning sarkolem m asi hosil qiladi
Ular o'rtasida sinaptik yoriq joylashadi (121-rasm ). Prcsinaptik pufakchalarda
atsetilxolin bo’ladi.
A
В
121-rasm. M otoneyron va uning skelet m ushagidagi sinapsi.
(Yc.A. Shubnikova)
A -um um iy ko'rinishi
fTsinaps sxem asi
1
. m otoneyron aksoni
1 1
. lem m otsit
2
. m iyelin
1 2
. m ushak tola yadrolari
3. m ushak tolasi
13. m iofibrilla
4. sarkolcm m a invaginatsiyasi
5. m itoxondriy
6
. sinaptik yoriq
7. sinaptik pufakchalar
8
. m ushak tolasi bazal m cm branasi
9. nerv tolasi bazal m cm branasi
10
. sinaptik yoriqdagi bazal m em brana
N eyronlararo sinapslar m orfologik jixatdan
2
xil bo'ladi: elektrik va
kimyoviy: sinapslar 3 qism dan iborat: presinantik zona, sinaptik voriq va
postsinaptik zona. P rcsinaptik zonani prcsinaptik m em brana o'rab turadi va bu
zonada smapUk._pufakclia!ar, m itoxondriyalar bo'ladi. Sinaptik pufakchalarda
m ediatorlar bo'lib (im puls m ediatori), m ediator postsinaptik m cm branaga
tekkam da, u yerda im puls hosil bo'ladi). M ediatorlam ing turlariga qarab
206
sinapslar xolincrgik (atsetilxolin tutadi), adrcncrgik (adrenalin tutadi),
purincruik (purin tutadi) kabi guruhlarga bo lina3T(122-rasm).
' 1
• • < & )
'
№
: л '
-
-
' ■ m
Ш
:
■
i—>N,
.
■
ў
.
%
4 V
V
? N /
x У
V
122-rasm. Sinapslam ing tuzilishi va turlari
A -sinapslarning sitotopografiyasi; B- sinapslarning tuzilish sxemasi. a-
torm ozlovchi, b-qzaluvchi tipi v-elcktrik tipi; V-sinaptik pufakchalar
tuzilish
sxemasi:
a-xolinergik (yoriq),
b-adrenergik, v-purinergik,
g-
pcptidcrgik (L.D. M arkina bo'yicha). 1. aksosom atik sinaps. 2. aksodcndritik
sinaps. 3. aksoaksal sinaps. 4. dendritlar. 5. dendrit likani. (do mboqchasi).
6
.akson. 7. sinaptik pufakchalar.
8
. prcsinaptik m cm brana. 9. postsinaptik
m cm brana.
10
. sinaptik yoriq.
1 1
. postsinaptik mcm brana.
Sinaptik yoriq diam ctri 20nm atrofida bo ladi. Prcsinaptik zonadan
sinaptik yoriqqa ajralgan mediatorial' postsinaptik zonaning m cm branasiga
(postsinaptik) ta'sir etadi. Postsinaptik m em branada m cdiatorni qabul qiluvchi
m axsus retseptorlar joylashgan bo ladi.
........................
Q uyidagi rasm da sinaptik pufakchalar hosil bo lishi ко rsatilgan. Shunisi
aniqki, sinaptik pufakcha p rcsinaptik z onada hosil bo'ladi va davom iy jarayon
hisoblanadi (123-rasm ).
123-rasm. Sinaptik pufakchalarning siklik o'zgarishi.
207
Do'stlaringiz bilan baham: |
