O zbekiston respublikasi sogliqni saqlash vazirligi toshkent pediatriya tibbiyot instituti

Em briologiya fanining taraqqiyoti.
E m b rio lo g iy a fani h a q id a g i tu sh u n c h a sito lo g iy a, g isto lo g iy a fan larid an
o ld in ro q y aratilg an d c sa k x a to b o 'lm as. C h u n k i o d am zo d tu g 'ilib d ik i, u 
o 'z in in g q an d ay p a y d o b o 'lg a n lig i b ilan q iziq ib kcladi. T o 'g 'ri, Q u ro n i 
K arim d a b irin c h i O d am A to va M o m o X avo o n a m iz n i y a ra tilish i h aq id a
m a lu m o t bor. O d a m z o d n in g O d a m A to va M o m o H a v o d an tarq alg an lig i 
h o z ird a x aq iq atg a an ch a y a q in b o 'lib q o ld i L c k in u q a n d a y p ay d o b o 'la d i, 
q a n d a y taraq q iy c ta d i, d c g a n q a to r savollarga o d a m la r ja v o b b crish g a k o 'p
u rin g an lar. E m b rio lo g iy a h a q id a b irin ch i nufuzli m a 'lu m o tla r lo 'p la g a n olim
B u q ro t h iso b la n a d i (e ra m iz d a n av v alg i 1U asr). B u q ro tg a c h a q a d im g i M isrd a , 
H in d is to n d a , X ito y d a q u s h la r em b rio lo g iy a si h aq id a, y o 'ld o sh h a q id a m alu m
tu s h u n c h a la r b o lgan. M a s a la n , su n iy ra v ish d a j o j a l a r o c h is h i о rg a n ilg a n va 
y o 'lg a qo 'y ilg an .
B u q ro t o 'z in in g m a s h h u r "A y o llar tabiati haqida", "Y ctti o y lik h o m ila
h aqida", "U rug haqida", "B ola ta b ia ti haqida", "Y uqori u ru g 'la n ish haqida" 
(o d a m d a g i u ru g 'lan ish h a q id a g ap k c tm o q d a ) n o m li k ito b la rid a e m b rio lo g iy a , 
c m b rio g c n e z m asalalarig a a n c h a g in a tib b iy o t n u q ta i n a z a rid a n y o n d o sh g an . 
U n in g z a m o n d o s h i, A ra stu (A risto tc l) o 'z in in g "H ay v o n larn in g k clib ch iq ish i" 
k ito b id a 
u m u m iy
va 
q iy o s iy
e m b rio lo g iy ag a 
b irin c h i 
aso s 
soladi. 
E m b rio lo g iy a h a q id a 5 ta k ito b y o z a d i, e p ig e n e z h aq id a ta lim o t yaraladi. 
L c k in u q a to r x a to la rg a yo 1 qo yadi. M a sa la n , h o m ila c rk a k u ru g 'in in g on a 
q o n ig a q o sh ilish id a n h o sil b o 'la d i, d c g a n x ato fikrlari a n c h a v aq tg ac h a 
h u k m ro n g 'o y a bo 'lib kcldi.
U yg o n is h a srid a q o n a y la n ish in i ixtiro ctg a n b irin c h i o lim V .G a rv e y
e m b rio lo g iy a ta ra q q iy o tig a k o 'p h is sa q o 'sh d i. U o 'z in in g 1651 y ild a ch o p
ctg a n "H ay v o n larn in g tu zilish i" k ito b id a q a to r to 'g 'ri va ilg 'o r g 'o y a la rn i ilgari 
surdi. U n in g "T irik lik -tu x u m h u jay rasid a n d ir", "Q on avval h o m ila d a h o sil
18

---

bo'ladi". "Q o n h o m ila n i ta ra q q iy ctdiradi" kabi tc z isla ri tib b iy o td ag i o 'lm as 
g 'o y a la r b o 'lib qolgan. U h o m ila g a tu rli o m illa r ta s iri h a q id a tu rli fikrlar 
b ildiradi.
X V II a srn in g ik k in ch i y a rm ig a k elib , e m b rio lo g iy a d a k atta b u rilish
b o'ladi. S an k t - P c tc rb u rg d a ish lag an n c m is olim K .V o lf (1 7 3 3 -1 7 9 4 ) o 'z in in g
"T ug'ilish nazariyasi" (1 7 5 9 ) n o m li b u y u k asarid a c p ig c n c z nazariy asin i 
riv o jla n tird i, p rc fo rm istla r (a n im a lk u listla r) va sh.k. n azariy alarim in k o r ctdi. 
P re fo rm istla r fikricha, jin s iy h u ja y ra la rd a ta y y o r o d a m c h a la r bo'ladi. K .V o lf 
b irin c h i m a rta h o m ila v araq lari (ck to -, m czo-, c n to d e rm a ) va u larn in g h o m ila 
riv o jid ag i ro lin i k o 'rsa td i, k o 'p azo la rn in g riv o jlan ish i g isto g en czm i y o zib
qoldirdi.
M ik ro sk o p n in g p ay d o b o 'lish i e m b rio lo g iy a taraq q iy o tig a h am katta tasir 
k o 'rsatd i. 
1670 y ild a R .G r a a f to m o n id a n tu x u m d o n d a tu x u m h u jay rasi 
y o ta d ig a n G ra a f p u fag in i, 
1677 y ild a A .L c v c n g u k va talaba G a m la r 
sp c rm a to z o id la rn i y o zib q o ld irish d i. L ck in bu d av rlard a q aram a-q arsh i 
g 'o y a la r h ali k o ’p cdi.
R o ssiy a d a e m b rio lo g iy a va g isto lo g iy a fanlari o 'zaro bo g 'liq h o ld a X IX
a srn in g ik k in ch i y arm id an k u c h li rivoj to p a b o sh lad i, 30-40 y illard a R o ssiy ag a 
k o 'p lab m ik ro sk o p la r k irib k cla b o sh la d i va ru s g isto lo g lari tck sh iru v ish larin i 
k u c h a y tirib y u b o rd ilar, 60 y illard an b o sh lab g isto lo g iy a p re d m c t sifatida 
a lo h id a, yo k i an a to m iy a g a q o 'sh ilg a n holda S a n k t-P e tc rb u rg , M oskva 
u n iv e rsitc tla rid a (1 8 6 4 ), k c y in c h a lik X ark o v (1 8 6 7 ), Q o z o n (1 8 6 8 ), K iycv 
u n iv c rsitc tla rid a o 'q itila b o sh la n d i va b irin ch i g isto lo g ik m ak tab lar shu 
s h a h a rla rd a sh ak llan d i. L ck in sh u n i ay tish Io zim k i, R o ssiy ad a b irin ch i 
g isto lo g iy a va e m b rio lo g iy a k u rsi 1852 y ild a S an k t P c tc rb u rg h arb iy tib b iy o t 
a k a d c m iy a sid a o 'q itila b o sh la n d i va 1868 y ild a m u staq il k afed ra tuzildi. B u 
k afed rad a 
b u y u k
g isto lo g
o lim lar 
K .Y c .B c r, 
N .M .Y ak u b o v ich , 
M . D . L a v d o v sk iy la r ishladilar. 1887 y ild a b irin ch i d a rslik M .D .L av d o v sk iy va 
F .V .O v sy a n n ik o v la r ta h riri o stid a y a ra tild i, 1925 y ild a e sa , sh u kafedra m u d iri 
A .A .M a k s im o v n o y o b "G isto lo g iy a" d a rslig in i y o zib qoldirdi. Bu o lim
g e m o p o e z d a d u n y o g a m a s h h u r u n ita r n a z a riy a sin i y aratd i, b irin ch i m arta 
o 'z a k h u ja y ra la r h a q id a m a 'lu m o t q o ld ird i. S a n k t-P e te rb u rg U n iv crsitetid a e sa, 
g isto lo g iy a so h asid a F .V .O v sy a n n ik o v , A .S .D o g e l (k c y in c h a lik Q o zo n
u n iv e rsite tid a ish lad i) lar ish lad ilar. A .S .D o g e l 1915 y ild a "A n ato m iy a, 
g isto lo g iy a va e m b rio lo g iy a arxivi" n o m li ju rn a l c h o p e ta b oshladi. H o z ird a bu 
ju rn a l "M orfologiya" n o m i b ilan (1 9 9 2 y ) ch iq arilad i. S an k t 
т
P e terb u rg
o lim la ri n e rv , b irik tiru v c h i to 'q im a la r b o ’y ich a k o 'p z a m in iy is h la r qildilar.
Q o z o n m a k ta b im g isto lo g o lim K .A .A m s h te y n (1 8 4 0 -1 9 1 9 ) a so slad i, 
u n in g ish lari azo la rd ag i n e rv lo la la rig a b a g 'ish lan g an , u n d a n so 'n g , b u y erd a 
A .S .D o g e l ish lab , n c y ro g isto lo g iy a n i rivojlantirdi.