O zbekiston respublikasi sogliqni saqlash vazirligi toshkent pediatriya tibbiyot instituti

Uzoq xorij va R ossiyada gistologiyaning rivojlanishi
M ik ro sk o p g a c h a b o 'lg an d av rd a to 'q im a la r h aq id a tu s h u n c h a la r b o 'lg an , 
u larg a bir xil m o d d alard an tu z ilg a n d cb q a ralg an , "y um shoq", "qattiq", "suvda 
ch o 'k ad ig an ", "suvda ch o 'k m a y d ig a n " to 'q im a la r h am ajratilgan. O 'lik la r y orib 
k o 'rilg a n d a , to 'q im a la m in g ra n g i, jo y la sh u v i o 'zaro o 'x sh a sh lik la ri in o b atg a 
o lin g an , x olos. L c k in to 'q im a la m in g h o z ird a biz o 'rg a n a d ig a n tu rla ri a n iq
y o ritilm ag an .
M ik ro sk o p g a c h a b o 'lg a n d av rd a to 'q im a la r, azo la r h aq id a A risto te l 
(e ra m iz d a n avval, IV asr), G ip p o k ra t (B u q ro t e ra m iz d a n avval III a sr), G a le n
(cra m iz d a n avval 111 a sr) lar fik r b ild irib , "suyuq" va "quyuq" to ’q im a la m i 
a jra tg a n la r, u la rn in g o rg a n iz m d a g i roli h aq id a m a 'lu m o lla r q o ld irg an lar. 
A slid a m ik ro sk o p g a c h a b o 'lg a n d a v r 2 5 0 0 -3 0 0 0 y illa m i uz ich ig a o lad i va 
X U 11 asrg a c h a d av o m ycladi.
1665 y ild a g o lla n d iy a lik fizik o lim R o b ert G u k (1 6 3 5 -1 7 0 3 ) b irin ch i 
m ik ro sk o p n i yaratadi. U n d an o ld in G .G a lile y 1609 y ild a tc lc sk o p ish lab
c h iq d i va k c y in so d d a g in a m ik ro sk o p k o n stru k siy a sin i y a ratg an cdi. 
R .G u k n in g v a ta n d o sh i A n to n i v an L c v c n g u k (1 6 3 2 -1 7 2 3 ) m ik ro sk o p n i an c h a
m u k a m m a lla sh tird i. M ik ro sk o p y a ra tilg a c h , M .M alp ig i (1 6 2 8 -1 6 9 4 ), N .G ry u
kabi o lim la r tu rli a 'z o la r (tc ri, b u y ra k , lalo q k ab i) n i m ik ro sk o p o stid a 
k o 'rd ilar. U lard an o ld in R .G u k n in g o 'z i o d d iy sh ish a p ro b k a s in i m ik ro sk o p
o stid a k o 'rib , u n in g k ic h ik h u ja y ra la rd a n (y a c h c y k a la rd a n ) tu z ilg a n lig in i ay lib , 
"hujayra" lu s h u n c h a sin i kiriladi. N .G ry u c sa, "to 'q im a alam asi" h a q id a yozadi. 
M .M a lp ig i, N .G ry u la r b irin c h i k la ssik a sa rla r yaratd ilar. L .L c v c n g u k ju d a
k o 'p b io lo g ik o b y c k tla r (o d am a z o la rid a n ta sh q a ri tab iat jis m la ri)n i h am
k o 'rish g a y o rd a m b c ra d i v a o 'z in in g ilm iy ishlari sharofati b ilan B rita n iy a
q iro li ja m iy a tig a azo b o 'lib kiradi.
B irin c h i m ik ro sk o p istla rn in g k o 'p la ri m etafizik o lim la r b o 'lish g an . L c k in
ular to p g a n y a n g ilik la r fan ta ra q q iy o tid a k atta rol o 'y n a g a n la r. U lar avvalgi 
h ay von va o 'sim lik azolari "donalar" d a n tu z ilg a n iborasi y o n ig a "tanachalar"
16

---

lu s h u n c h a sin i k iritish g an . 
B u lar m ik ro sk o p ik d av r b o sh larid a bo'lgan. 
M ik ro sk o p g a c h a b o 'lg a n d av rd a am aliy tib b iy o t, n azariy tib b iy o td a n u stu n ro q
b o 'lg an .
M ik ro sk o p ik d a v r ta rix a n bo y dav r b o 'lib , bu d a v rd a asosiy tu sh u n c h a la r 
va ju d a k o 'p n az a riy a la r yaratild i. T o 'q im a lu s h u n c h a sin i N .G ry u kiritadi. 
Y a .P u rk in y c (1 8 2 5 -1 8 2 7 ) b irin c h i b o r to v u q n in g tu x u m h u jay rasin i k o'rdi va 
k c y in ju d a k o 'p h a y v o n v a o 'sim lik h u ja y ra la rin i o 'rgandi. 
U fanga 
"p ro to p lazm a" lu s h u n c h a sin i kiritdi. 1838 y ild a R .B ro u n h u jay ra y ad ro sin i 
b irin c h i b o r y o zd i va "yadro" ata m a sin i kiritdi. 1 800-yillarga k elib , fransiyalik 
a n a lo m la r K .B ish 21 xil to 'q im a h aq id a y ozdi. V a n ix o y a l g isto lo g iy an in g fan 
sifatida riv o jla n ish id a m ik ro sk o p va u n in g a so sid a y aratilg an sito lo g iy a fani 
k a tta ro l o 'y n ad i.
D astlab k i d av rlard a sito lo g iy a v a g isto lo g ik fan ta ra q q iy o tid a ru s o lim lari 
h a m k a tta rol o 'y n ad ilar. M .M .T c rc x o v sk iy (1 7 4 0 -1 7 9 6 ) birinchi bo'lib 
m ik ro sk o p o stid a tajrib a o 'lk azg an . R u s g isto lo g iy a sin in g aso sich ilarid an
b o 'lg a n A .M .S h u m ly a n sk iy a z o la r tu z ilish in i m ik ro sk o p o stida ko'rgan. 
A y n iq sa b u y ra k tu z ilish i m u k am m al tc k s h irib , n e fro n q ism larin i yozib 
q o ld irg an .
X IX a sr o 'rta la rig a k clib , m ik ro sk o p ik a n a to m iy a , g isto lo g iy a fani 
an c h a g in a sh ak llan ib q o lg a n c d i, sito lo g iy a c sa , fan sifatid a h ay o tg a qad am
q o ’y g a n ycdi. S ito lo g iy a fanini rivoj to p ish id a h u jay ra n azariy asin i yaratilishi 
aso siy rol o 'y n ay d i. H u jay ra n a z a riy a si ix tiro ch ilari c h c x o lim i M .S h lc y d c n
(1 8 0 4 -1 8 8 1 ) va T .S h v an (1 8 1 0 -1 8 8 2 ) lardir. T .S h v a n n in g b u y u k x izm ati 
sh u n d a k i, u o 'z ig a c h a m a 'lu m b o 'lg a n m a 'lu m o tla rg a su y a n ib , tirik o rg an izm
(h a y v o n va o 'sim lik la r) a so sid a h u ja y ra y otadi va h u ja y ra , h ay v o n o t du n y o si 
u c h u n u n iv ersal tu z ilm a d ir, d cg an h u ja y ra n a z a riy a sin i yaratdi. U ngacha bu 
n a z a riy a n in g a y rim c lc m c n tla rig in a an iq c d i, m a sa la n h u jay ra h u jay rad an
k o 'p a y a d i va sh.k. B u n a z a riy a n in g y aratilish i, u m u m a n b io lo g iy a fani u ch u n
k atta aso s bo'ldi.
K o 'p o lim la r h u ja y ra tu z ilish i va h u ja y ra b o 'lin ish i h aq id a tu rli 
n a z a riy a la r y aratish g a n . R u s o lim i l.D .C h isty a k o v (1 8 7 4 ), u k rain o lim i 
P .I.P c rc m c jk o la r (1 8 7 5 ), h u ja y ra la rd a k c c h a d ig a n k a rio k in c z b o 'lin ish n i y o zib
q o ld irish a d i, h u ja y ra la r b o 'lin ish id a y ad ro n in g y o 'q o lm a slig in i b irin ch i m arta 
an iq lan d i. K iy e v lik g isto lo g P .I.P c rc m c jk o (1 8 7 8 ) so m a tik h u jay ralarn in g
b o 'lin ish b o sq ic h la rin i to 'liq y o zib ch iq ad i. 1879 y ild a n e m is o lim i V .S h lc y x c r 
"kariokincz" ata m a sin i fanga k iritdi. S h u n in g d c k n c m is o lim i V. F lem m in g
k a rio k in c z b o sq ich larin i tasv irlad i. 
O .G c rtv ic h (1 8 4 9 -1 9 2 2 ) k ario k in cz 
d av rid a h u ja y ra d a b o 'la d ig a n o 'z g a rish la rn i y o zd i. 
B u larn in g h am m asi 
"h u jay ra n azariy asi"n i y a n a h a m b o y itis h id a , g isto lo g iy a fan in in g riv o jig a katta 
h is sa q o 'sh d i.
A lb atla, h u ja y ra n azariy asi b irg in a sito lo g iy ad a c m a s , b alk i g isto lo g iy a 
fanida h a m riv o jlan ish n u q ta s i cdi. N c m is o lim la ri^ K e llik c r, L cy d ig lar 
g is to lo g iy a b o 'y ic h a b irin ch i d arslik y a ra tila r va o rg a n iz m d a b irin ch i b o r to rt 
x il to 'q im a b o rlig in i c tiro f ctdilar: c p itc liy , m u s h a k , b irik tiru v c h i va ncrv
1f

---

_______ 
t 
»• 
■
' 7
lo q im a la ri. B u n d ay ta s n if a so s id a to 'q im a la m in g g is to lo g ik - m ik ro sk o p ik
tu z ilish i yotardi. C h u n k i bu d av rg a k clib , m ik ro sk o p u c h u n tu rli o b y c k tiv la r, 
m ik ro to m , fik sato rlar (o sm iy k islo tasi, fo rm alin , x ro m k islo ta si k ab i) ish latila 
b o sh la n g a n cdi. Y cv ro p a m am la k a tla rid a g id e k R o ssiy a d a h a m g isto lo g iy a fani 
X X a srd a n b o sh lab rivoj to p a boshladi.
X I X a srn in g ik k in ch i y a rm id a o p tik a, m ik ro sk o p iy a tc x n ik a sin in g riv o ji, 
h u ja y ra n azariy asin in g y a ra tilish i, sh u bilan birg a k im y o , b io lo g iy a, fizik a 
fan larin in g taraq q iy o ti g isto lo g iy a fani la ra q q iy o lig a k atta la 's ir e ta b oshladi. 
B irg in a R o ssiy ad a b ir n c c h a y irik g is to lo g la r m ak tab lari v u ju d g a kcldi. B u n d a 
S a n k t-P etcrb u rg tib b iy o t a k a d c m iy a sid a , M o sk v a, Q o zo n , K iy ev , X ark o v kabi 
sh ah aralard ag i u n iv c rsitc tla rd a m u staq il g isto lo g iy a k afcd ralari p ay d o b o 'la 
boshladi. G isto lo g iy a fani so x asid a ix tid o rlik o lim la r to 'p la n a boshladi. 
K c y in c h a lik bu sh a h a rla rd a m a s h h u r g isto lo g ik ilm iy m a k ta b la r riv o jlan d i. B u 
m a k la b la rn in g m a s h h u r o lim la ri g is to lo g iy a n in g tu rli so h alarid a sito lo g iy a, 
to q im a la r g islo lo g iy a si so h a la rid a tu rli g 'o y a la r, n a z a riy a la r y a ra td ila r va 
d u n y o g isto lo g iy a fanini boy itd ilar.