O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

Laboratoriya mashg`ulotlarini o`tkazish uchun zarur asbob-uskunalar:Darslik, ma’ruzamatni, o‘quvqo‘llanmalar,xromatografik kolonkalar, kolonka, chizg’ich, purkagich, turli ochuvchi reagentlar, voronka,mikroshprits, probirkalar, reaktivlar, ko‘rgazmalimateriallarlar, skotch, qog‘oz.
Gazsuyuqlikxromatografiyasi (GSX) moddalararalashmasinitarkibiyqismlargaajratib, ularnisifatvamiqdorinianiqlashdakengqo‘llaniladi. Bundaaralashmadagitarkibiyqismlarnibir-biridanajralishi, ularningfizik-kimyoviyhususiyatlarigaqarabamalgaoshadi. Xromatografikkolonkadaqo‘zg‘almasvaqo‘zg‘aluvchifazao‘rtasidamoddalartaqsimlanadi. Ularbirnechamarotabaadsorbsiya, desorbsiyajarayonlarigauchraydi. Aralashdorivositalarinibir-biridanajratishmahsusgazsuyuqlikxromatografikqurilmalardaamalgaoshiriladi. Buqurilmaquyidagiqismlardantashkiltopgan:

1. 
   Qo‘zg‘aluvchifazamanbai (gazbaloni);
   
2. 
   Gaznibosimnio‘lchabzarurbosimdauzatibberuvchiqurilma-reduktor;
   
3. 
   Tekshiriluvchiaralashmanitahliluchunyuboriladiganqism-dozator;
   
4. 
   Xromatografikkolonka;
   
5. 
   Kolonkadanchiqayotganmoddalarniayrimfizik-kimyoviyxususiyatlarigaasoslanibaniqlovchiqism-detektor;
   
6. 
   Detektoro‘zgarishiniqaydqiluvchiqism-yoziboluvchimoslama-potensiometr.
   

Qurilmadadozator, kolonkavadetektorlaralohidatermostatgajoylashtirilganbo‘lib, istalganharoratdaqizdirishmumkin.

Xromatografikkolonkadanchiqayotgangaztarkibiningo‘zgarishidetektordaseziladivabuyoziboluvchimoslamadaqaydetiladi. Ikkiturdagi, integralvadifferensialdetektorlarmavjudbo‘lib, integraldetektorsignaliasosangazoqimidagitekshiriluvchimoddaningumumiymassasigato‘g‘riproporsionalligiasosidaaniqlanadi. Detektororqalitozagazo‘tganda, xromatografikqog‘oztasmasidagorizontalto‘g‘richiziqchiziladi. Detektorgabiroraralashmakelibtushgandagazvaajralganmoddaaralashmasixromatogrammadapog‘onalichiziqlarpaydobo‘ladi, bupog‘onalarningbalandligiajralganmoddaninggazoqimidagimiqdorigamutonosibbo‘ladi.
Ko‘pchilikxromatograflardaasosandifferensialdetektorlarishlatilib, budetektorlarxromatografikkolonkadaajralayotganmoddaningmiqdorinigazoqimidavaqtbirligidagio‘zgarishiniko‘rsatadi. Differensialdetektorlarkonsentratsionvaoqimlidetektorlargabo‘linadi.
Konsentratsiondetektorlarga-katarometrmisolbo‘lib, ukolonkadano‘tayotganqo‘zg‘aluvchigazlarningissiqliko‘tkazisho‘zgaruvchanliginianiqlaydi. Budetektorningishlashiqizdirilgandagazlarningissiqliko‘tkazishishabog‘liqholdaelektro‘tkazgichlarningqarshiliginingo‘zgarishigaasoslangan. Bundaelektro‘tkazgichlaryordamidatozagazvagazningtekshiriluvchimoddabilanaralashmasiorasidagiissiqliko‘tkazisheffektlarifarqianiqlanadi.
Elektro‘tkazgichningqarshiligiasosangazoqimidagimoddaningkonsentratsiyasigamunosibholdao‘zgaradi.
Oqimlidetektorlargaionizatsion – alangalidetektorlarmisolbo‘lib, bundaorganikmoddalarniikkielektrodo‘rtasidagivodorodalangasidayonibionlashganradikallarhosilqilishvashumoddakonsentratsiyasiganisbatanionlarningmunosibravishdaoshishibilanxarakterlanadi.
Gazsuyuqlikxromatografiyasidadetektorlardankelayotganimpulslarnipotensiometrlaryordamidaxromatografikqog‘ozlargayozibolinadi. Detektorlardanolingansignallargazoqimi, hajmiyokikolonkalardanajralayotganmoddaningkolonkadaushlanishvaqti, xromatografikcho‘qqibalandligi, xromatografikcho‘qqiasosi, xromatografikcho‘qqiyuzasikabiko‘rsatkichlarbilanxarakterlanadi.
Moddaningxromatografikkolonkadaushlanishvaqti, moddanixromatografikkolonkagayuborilganvaqtidanunikolonkadanengko‘pmiqdordaajralibchiqishigachasarflanganvaqtbilanbelgilanadi. Buvaqtmoddalarninggazxromatografiktahlilqilishdabirxilsharoitsaqlangandamoddalarsifatinianiqlovchiasosiyko‘rsatkichbo‘libhisoblanadi.
Gazxromatografiyasidamoddalarniajratishdaqo‘zg‘aluvchifazasifatidaasosaninertgazlar: azot, geliy, argon; sorbentlarsifatidaesainzimg‘ishti, xemosorb, xromaton, deserbvashukabiturlig‘ovakmoddalarishlatiladi.
Xromatograflardan: Svet-6, Svet-100, LXM-4, LXM-8MD, gazoxromvaboshqalarmavjud.
Ishboshlashdanavvalgazxromatografiniuchiruvchi (dozator) blokidagitiqinchalarnizichyopilganigaishonchhosilqilish, buninguchunkichkinashyotkayordamidauchiruvchiblokidagitahliluchunmoddayuboriladiganqismga (dozator) sovuneritmasi (ko‘pigi) surtiladi. Bundahavopufakchalaripaydobo‘lmasligi, uchiruvchiblokizichyopilgandandalolatberadi. Agardahavopufakchalarihosilbo‘lsa, uholdarezinatiqinchanio‘qituvchiishtirokidaalmashtirishzarur. Tiqinchalarningzichyopilganligibutunlaboratoriyamashg‘ulotidavomidatekshirilibturilishilozim.
Gazxromatografiktahlilidaavvalo‘ziyozuvchibloknidiagrammatasmasiniishgatushiriladi. Xromatogrammaniyozuvchibloktutqichiasosiyvako‘rsatkichbarmoqbilan 3-4 smo‘ngvachaptomonlargaasta-sekinsuriladi, bundaperoaslholigakelishikerak. So‘ngmikroshpritsbilan 0,5 mkltozalangansuvva 0,5 mklhavoolibxromatografninguchiruvchiblokigayuboriladi, bundatekshiriluvchimoddanidozatorgayuborilishisekundomeryordamidabelgilanadivadiagrammatasmasidayuborilgantozahavoningegrichizig‘ipaydobo‘lishikuzatiladivashuegrichiziqro‘parasiga “havo” debyozibqo‘yiladi. Havotahliligazxromatorafiningsezgirligidarajasi – x,Idaolibboriladi. Xromatografningsezgirligidarajasiqog‘oztasmadatekshiriluvchitahlilnomiqatorigayozibqo‘yiladi. Masalan: x, I.
Suvbug‘ininghamdahavoningxromatografiktahlililaboratoriyamashg‘ulotiboshida, o‘rtasidavaoxiridatekshiribko‘riladi. Xromatografhavoyordamidatekshirilgandanso‘ngungao‘qituvchitomonidanberilgananiqmoddaningaralashmasinamunasiyokitozaholdaeritmayuboriladi.
Xozirgivaqtdabozoriqtisodiyotigao‘tishmunosabatibilantayyordorivositalariniishlabchiqishdavais’temolchigaetkazibberishdaolibboriladigannazoratsusaymoqda. Natijadadorivositalarinisifatinitalabgajavobbermaydiganholatlaruchramoqda. SHuningdekqalbakilashtirilgandorilarsalmog‘ihamoshibbormoqda. Bundayholatlarnioldiniolishuchunzamonaviy, sezgirvadorivositalarinitarkibiyqismlaribo‘yichasifatinihamdamiqdorinianiqlashimkoniniberadigangazxromatografikusullardanfoydalaniladi.
Masalan: ayrimdorivositalaritarkibigaetilspirtikiradi. Uasosanerituvchimoddasifatidaqo‘llaniladi. Bundaydorivositalariqatorigakamforspirti, salitsilkislotaspirtlieritmasi, borkislotasiningspirtlieritmasi, 5%, 10% yodningspirtlieritmalarihamdavalerianka, arslonquyruq, do‘lana, karvalolvaboshqanastoykalarkiradi.
Ushbudorivositalariningtarkibigakiruvchietilspirtiniturlimiqdordagivaturlikonsentratsiyadagieritmalaritashkiletadi. Bundaydorivositalariniishlabchiqaruvchikorxonalar, ayrimhatoliklargayo‘lqo‘yganholatda, dorivositasitarkibidagietilspirtinimiqdoridavlatfarmakopeyasitalablarigajavobbermayqolishimumkin. YOkiayrimshaxslartomonidankichikmoslamalardaushbudorilargao‘xshashqalbakidorilartayyorlanishimumkinvabumahsulotis’temolchilargaetibborishihammumkin.
YUqoridaqaydetilganholatlaroldiniolishuchundorivositalariniqat’iynazoratostigaolishlozim. Ko‘rsatilganmisoldaetilspirtinidorivositalaritarkibidabor-yo‘qliginivamiqdorinianiqlashmuhim. SHusababliunizamonaviysezgirusuldaaniqlashmaqsadgamuvofiq. SHundayqilib, etilspirtinisifatinigazxromatografikusulidaaniqlashniko‘ribchiqamiz. Buninguchunquyidagivazifalarnibajarishlozim:
1. Xromatografikkolonkalarningo‘lchamlari 100 x 0,6 sm.
2. Qo‘zg‘almasfazaniushlabturuvchiqattiqfaza, natriyishqorivaalkilsulfanatningnatriylituzlari (0,3gdan) bilanishlanganinzimg‘ishti – 600 (0,25-0,5 mm).
3. Qo‘zg‘almasfaza – SHostakovbalzami (vinilin), qattiqfazaustiga 1:5 nisbatdashimdiriladi.
4. Xromatografikkolonkavadetektorblokiningharorati 75⁰Sdozatorningharorati – xonaharoratidabo‘ladivaxonaharoratidan 100⁰Sdao‘zgarishispirtlarningajralishigata’siretmaydi.
5. Qo‘zg‘aluvchifaza (gaz) – azot.
6. Gazningtezligi – 50-60 ml/min.
7. Detektortoki – 60-100 MA.
8. Xromatogrammaniyozishmasshtabi 1:1.
9. Xromatografikqog‘oztasmasiningharakattezligi 720 mm/soat.

Spirtlarnitahlilitekshiriluvchidiagrammatasmasiniyurgizishbilanboshlanadi. Bundaxromatografgahavonamunasiyuboribko‘rilgandanso‘ng, ungaquyidagiusuldaolinganalkilnitritlarningaralashmasiyuboriladi: 0,5 mlspirtlararalashmasini 0,5 ml 50% uchxlorsirkakislotasisaqlaganpensillinidishchasigasolinadi. So‘ngrashishaidishcharezinkatiqinbilanyopilibmaxsustayyorlanganqurilmagao‘rnatilib, aralashtiriladivaungashpritsyordamida 0,25ml 30% natriynitrateritmasiyuboriladi. Olinganaralashmani 1 daqiqadavomidatiktutganholdaaralashtirib, shpritsyordamida 2 ml, gaz - havoqismidanolinib, xromatografnitahlilnamunalariniyuboruvchiqismgayuboriladi. Bundaaralashmaningyuborilganvaqti, xromatogrammaegrichizig‘iningengbalandnuqtasinihosilbo‘lishvaqtlari (yokimasofasi) belgilanadi. Buninghammasinitalabalaro‘zlariningishdaftarigayoziboladilar.