O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

IQ-spektrometrikusulda ishlatiladigan spektrometrlar va ularning tuzilishi
IQ-spektrometrikusuldaishlatiladiganspektrofotometrlarnurningko‘zgako‘rinadiganvaultrabinafshasohalardagiyutilishniqaydetadiganspektrofotometrlardannurmanbai, qo‘llanilganoptikjihozlarvadetektorturibilanginafarqlanib, ular 4000-678 sm-1 tebranishchastotasidagispektrniberaoladi (rasm 1).
To‘lqinuzunligishkalasinikalibrlashpolistirolplenkasispektrinio‘lchashorqaliamalgaoshiriladi..
IQ-spektrometriktaxlilusuli 3 bosqichdaniborat:
1 – taxliluchunmoddanamunasinitayyorlash
2 – IQ-spektrniolish
3 – olinganIQ-spektrnistandartnamunaspektribilansolishtirish (interpretatsiyalashvaidentifikatsiyalash).

1-rasm.IQ-spektrometrtuzilishi: 1-yozuvchiqurilma, 2-detektor, 3-natriyxloriddaniboratprizma, 4-tekshiriluvchiprizma, 4-tekshiriluvchimodda, 5-infraqizilnurmanbai

Infraqizil spektroskopiya usulida dori vositasini tahlil bosqichlari
1. Moddanamunasinitahliluchuntayyorlashtahlilaniqliginingmuhimomillaridanbiribo‘lib, suyuqmoddalarto‘g‘ridan-to‘g‘riyokitegishlierituvchidaeritilib, qattiqmoddalaresavazelinmoyibilanaralashtirilibyokikaliybromidbilantaxtakachlabaniqlanadi. Tahlilqilinayotgannamunadanamlikningbo‘lmasligiIQ-spektrolishningmuhimomillaridanbirihisoblanadi.
Namunaagathavonchadamaydalanib, hosilbo‘lgankukunIQ-nurnio‘tkazuvchimuhitgajoylashtiriladi.
Kaliybromid 4000-400sm^-1dayutilishbermaydi. Vazelinmoyningbuoraliqdaberadiganyutilishyo‘llarijudakichikintensivlikkaega. Tahliluchundorimoddasidan 15 mg, tabletkamassasidanesa 5 mgolishmaqsadgamuvofiq.
2. HarbirIQ-spektrniolishdanoldinhavoningspektriolinadi. Buspektr «fon» spektrideyilib, havotarkibidagiuglerod (IV) oksidgavanamlikkaxosbo‘lgan, judakamintensivlikdagiyutilishyo‘llariniberadi.
Zamonaviyuskunalardaspektrniolishvauniishlabchiqishmaxsusdasturigako‘rakompyuterlardabajarilmoqda.
Uskunato‘g‘riishlashiuchuntebranmaydiganmustahkamyuzagao‘rnatilgan, suvmanbalari (nam) vaqizdirishta’siridanmuhofazaqilinganbo‘lishikerak.
SuvIQ-spektrdayutilishberib, uskunaningoptikqismidagikaliybromidesanamlikniyutishinatijasidaxiralashibqoladi. SHusababliuskunadagiquritishvositasivazifasinibajaruvchisilikagelharxaftadaalmashtiribturiladi.
3. DeyarlibarchazamonaviyfarmakopeyalargadorivositalarichinliginiIQ-spektrometrikaniqlashusulikiritilganbo‘lib, bundatekshiriluvchimoddaningstandartnamunasidanfoydalanishtavsiyaetilgan. Tekshiriluvchinamunaninginfraqizilspektristandartnamunaspektribilanyutilishyo‘llarivaularningintensivligibo‘yichamosbo‘lishitalabetiladi. Ba’zidamoddaningchinligisolishtiriluvchimoddaspektribo‘yichahamaniqlanadi. BuninguchundorimoddasiningIQ-spektriolinib, spektrlarto‘plami (atlas)dagiaynishumoddaningspektribilansolishtiriladi. Kalibrlanganto‘lqinuzunligishkalasidagifarqpolistirolplenkasistandartspektribilansolishtirilibtopiladi.
Solishtirishuchunstandartnamunayokispektrlaratlasibo‘lmaganholdaMTXdadorimoddasiningIQ-spektrivamoddaspektriniolishshartlarikeltiriladi.
Ba’zibirfunksionalguruhlarningIQ-spektrdagiyutilishyo‘llarichastotasi

Guruh	CHastota, sm^-1 (intensivlik)
O-N	3650-3200 (almashinuvchi)
N-H	3500-2900 (o‘rtacha)
C-H	3300-2700 (kuchli-o‘rtacha)
N-H	2550 atrofi (o‘rtachakuchsiz)
C-C	2200 atrofi (kuchsiz)
C=N	2200 atrofi (o‘rtacha-kuchsiz)
C=O	1850-1650 (kuchli)
C=C	1650 atrofi (o‘rtacha-kuchsiz)
C-O-	1300-1000 (kuchlio‘rtacha)

Kalibrlanganto‘lqinuzunligishkalasivauskunadagiyutilishyo‘llariholatininganiqlikdarajasipolistirolIQ-spektridagi (uskunadaolingan) yutilishyo‘llariniularningnazariyqiymatibilansolishtiribaniqlanadi.
PolistirolIQ-spektrdagito‘lqinuzunliklarishkalasinitekshirish

YUtilishyo‘llari, sm^-1	YUtilishyo‘llariholatibo‘yichaaniqlikdarajasi (o‘tishfoizlarida)
Nazariyqiymat	3027 2850 1944 1802 1601 1583 1154 1028 906
Aniqlanganqiymat	3030, 2853, 1947, 1805, 1604 1587, 1157, 1031, 909
Farq	3sm^-1

2870 sm^-1dagiminimumva 2851 sm^-1dagimaksimumorasidaginurningo‘tishfarqifoizlarda 18 dan, 1589 sm^-1dagiminimumva 1583 sm^-1 dagimaksimumorasidagifarqesa 12 dankattabo‘lishikerak.
Polistirolningma’lumto‘lqinuzunligidagiyutilishyo‘liuningnazariyqiymatiholatidansiljiganbo‘lsa, butekshiriluvchimoddaIQ-spektrinio‘rganishdae’tiborgaolinadi.
Dorivositanamunasiningpastasinitayyorlashdaqo‘llaniladiganvazelinmoyiningIQ-spektrinibaholashuchuntozavazelinmoyispektriolinadivayutilishyo‘llariningholatiko‘ribchiqiladi. Vazelinmoyito‘yinganuglevodorodlardantarkibtopgan. SpektrdaS-Nvalenttebranishining: 2950, 2920 va 2850 sm^-1, hamdaS-Ndeformatsiontebranishining: 1460, 1375 sm^-1, 722 sm^-1dakuchsizyutilishyo‘liqaydetiladi.