O ’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Avtonom nerv tizimining parasimpatik qismi
Avtonom nerv tizimining parasimpatik qismi bosh va dumg‘a- za qismlariga bo‘linadi.
Uning bosh qismi ko‘zni harakatlantiruvchi, yuz (oraliq), til-halqum va adashgan nervlarining avtonom o‘zaklari, ulardan chiquvchi tugun oldi tolalar, kiprikli, qanot-tanglay, quloq, jag‘ osti va til osti tugunlari, shuningdek, ichki a’zolar devorida joy- lashgan intramural tugunlar va ulardan chiquvchi tugun orqa to- lalardan iborat.
Dumg‘aza qismi orqa miyaning II–IV dumg‘aza segmentlarida joylashgan parasimpatik o‘zaklar, chanoqdagi ichki a’zolar nervla- ri va tugunlaridan iborat.
1. Ko‘zni harakatlantiruvchi nervning parasimpatik qismi uning juft qo‘shimcha (Yakubovich) va toq parasimpatik (Perlia) o‘zaklari, kiprikli tugun va ularda joylashgan hujayra o‘siqlaridan iborat. Bu o‘zak hujayralari aksonlari (tugun oldi tolalar) ko‘zni harakatlantiruvchi nerv tarkibida ko‘z kosasiga kirib, undan aj- raydi va kiprikli tugun hujayralarida tugaydi. Undan chiqqan tu- gun orqa tolalar kalta kiprikli nervlar tarkibida kiprikli mushak va qorachiqni toraytiruvchi mushaklarni innervatsiya qiladi.
2. Yuz (oraliq) nervning parasimpatik qismi yuqorigi so‘lak ajratuvchi o‘zak, qanot-tanglay, jag‘ osti tugunlari va ularda joylashgan hujayra o‘siqlaridan iborat. Yuz nervi tarkibida yo‘nal- gan yuqorigi so‘lak ajratuvchi o‘zakning tugun oldi tolalarining bir qismi nervning tizzachasi sohasida katta tosh nervi bo‘lib ajrab, o‘z nomidagi tirqish orqali kalla ichiga kiradi. U chakka suyagi piramidasidagi egat bo‘ylab yo‘nalib, yirtiq teshik orqali kalladan chiqqach simpatik nerv bilan qo‘shilib, qanotsimon kanal nervini hosil qiladi va qanot-tanglay tuguni hujayralarida tugaydi.
Qanot-tanglay tuguni hujayralaridan boshlangan tugun orqa tolalar ko‘z yoshi bezi, burun bo‘shlig‘i, tanglay va halqum shil- liq pardasi bezlarini innervatsiya qiladi. Tugun orqa tolalarning boshqa qismi nog‘ora tori tarkibida kalladan tosh-nog‘ora yorig‘i orqali o‘tib, til nervi tarkibida jag‘ osti va til osti tugunlariga bo- radi. Bu tugunlar hujayralaridan boshlangan tugun orqa tolalar jag‘ osti va til osti bezlarini innervatsiya qiladi.
3. Til-halqum nervining parasimpatik qismi pastki so‘lak ajra- tuvchi o‘zak, quloq tuguni va ularda joylashgan hujayra o‘siqla- ridan iborat. Til-halqum nervi tarkibida yo‘nalgan pastki so‘lak ajratuvchi o‘zakning tugun oldi tolalari til-halqum nervi tarkibida bo‘yinturuq teshigi orqali kalla bo‘shlig‘idan chiqadi. Bu teshik- ning pastki chekkasida parasimpatik tugun oldi tolalari nog‘ora nervi tarkibida nog‘ora bo‘shlig‘iga kiradi. Keyin bu tolalar no- g‘ora bo‘shlig‘idan kichik tosh nervi tirqishi orqali kichik tosh nervi bo‘lib, kalla ichiga chiqadi. Chakka suyagi piramidasida- gi o‘z nomidagi egatda yo‘nalib, kalladan ponasimon-tosh yorig‘i orqali chiqadi va quloq tuguniga qo‘shiladi. Bu tugunning hujay- ralaridan boshlangan tugun orqa tolalar quloq-chakka nervi tarki- bida quloq oldi beziga boradi.
4. Adashgan nervning parasimpatik qismi nervning dorzal o‘zagi, a’zolar devorida joylashgan ko‘p sonli nerv tugunlari va ularning o‘siqlaridan iborat. Adashgan nerv tarkibida yo‘nalgan dorzal o‘zakning tugun oldi tolalari a’zolar yonida va devori ichida joylashgan (intramural) avtonom tugunlariga boradi. Bu tugunlarda joylashgan hujayra aksonlari tugun orqa tolalarni ho- sil qilib, bo‘yin, ko‘krak qafasi, qorin bo‘shlig‘idagi ichki a’zo- larni to pastga tushuvchi chambar ichakkacha bo‘lgan qismini silliq mushaklari va bezlari faoliyatini innervatsiya qiladi.
5. Parasimpatik nerv tizimining dumg‘aza qismi orqa miya- ning II–IV dumg‘aza segmentlari sohasidagi oraliq medial o‘zaklar, chanoq parasimpatik tugunlari va ularning o‘siqlaridan iborat. Dumg‘aza parasimpatik o‘zaklari hujayralarining o‘siqlari dumg‘aza nervlarining oldingi ildizlari tarkibida dumg‘aza suya- gi chanoq teshiklari orqali chiqqach, undan ajralib, chanoq ichki a’zo nervlarini hosil qiladi. Bu nervlar pastki qorin osti chigaliga qo‘shiladi va uning tarmoqlari tarkibida siydik-tanosil a’zolari, yo‘g‘on ichakning chap bukilmasidan pastki qismi devoridagi va a’zolar yonidagi tugunlarda tugaydi. Bu tugun hujayralari akson- lari tugun orqa tolalarni hosil qilib, a’zolarning silliq mushaklari va bezlarni innervatsiya qiladi.