O ’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti ekologiya va hayot xavfsizligi kafedrasi

Ўғил	Қиз	Ўғил
Қиз
6	9,2	8,4	8,5	7,7
7	10,7	9,9	10,1	9,2
8	13,4	11,2	11,7	10,5
9	14,3	13,8	13.5	12
10	16,5	14,6	15,6	13,7
11	18,8	16,5	17,7	15,5
12	21.2	18.9	19.7	17,8
13	24.4	21.8	22.5	20,4
14	28,4	24,8	25,2	22,9
15	33,4	27	30,9	24,9
Катталар	49,3	29,7	45	37,7

Топшириқлар:
1. Сомотоскопия текшириш усулини ўтказинг ва жадвални тўлдиринг.

№	Текширилаётган аъзолар ва шакли	Текшириш натижалари (сўз билан ёзилади)
1.	Тери	(эластик ёки эластик эмас)
2.	Скелет ва мускул	(ривожланган, ривожланмаган)
3.	Кўкрак қафаси	(цилиндирик, ясси, конуссимон)
4.	Оёқ шакли	(нормал, О типда, Х типда)
5	Ясси оёқлилик	(нормал, ясси оёқ)
6	Қомат шакли	(нормал, эгилган, лордоз, кифоз, сколиоз)

2. Сомотометрик ўлчамларни аниқланг ва жадвални тўлдиринг.

Бўй узунлиги (см.)		Вазн (кг.)	Кўкрак айланаси (см.)	Бош айланаси (см.)
Тик турганда	Ўтирганда

3. Спирометр ёрдамида ўпканинг тириклик сиғими ўлчаб жадвални тўлдиринг ва нормага солиштиринг.

Ҳаво тури	Ҳаво миқдори (мл)
	Натижа	Норма (ўртача)
Нафас олиш ҳавоси		500
Қўшимча ҳаво		1500
Резерв ҳаво		1500
Ўпканинг тириклик сиғими		3500

4. Қўл динамометри ёрдамида мускуллар кучини аниқлаб, жадвални тўлдиринг ва норма билан солиштиринг.

Ёш	Ўнг қўл	Чап қўл	Норма (ўртача)
			Ўғил бола		Қиз бола
			Ўнг қўл	Чап қўл	Ўнг қўл	Чап қўл
			49,3	29,7	45	37,7

2 – АМАЛИЙ МАШҒУЛОТ

Орқа мия рефлексларини ўрганиш. Рефлекс ёйи тахлили, тизза ва ахилл рефлекслари

Ишдан мақсад: Орқа мия рефлекслари, жисмоний юкламанинг юрак-қон томир тизими фаолиятига таъсиририни тажрибалар орқали ўрганиш.
Ўқув жиҳозлари: Илмоқли штатив, препарат тайёрлаш учун асбоблар, секундомер, пахта, илмоқ, НСl кислотанинг 0,5 ва 1% ли эритмаси, 1% ли новокаин, сув, физиологик эритма, тирик бақа.
Назарий қисм:
Орқа мия рефлексларини аниқлаш.
1. Бақанинг фақат бош миясини кесиб, пастки жағидан штатив илмоғига осиб қўйилади. Кичик стаканга 0,5% ли хлорид кислота қуйиб, бақанинг орқа оёғи шу эритмага туширилади. Бу вақтда у оёғини тортиб олади, сўнгра болдир терисини ҳалқа шаклида кесиб, шилиб олинади. Орадан 1-2 минут ўтгач, бақанинг ўша оёғига 0,5% ли НСl кислота билан яна таъсир этилади. Лекин бу сафар у оёғини тортиб олмайди, чунки энди рецептор, яъни рефлекс ёйининг бир элементи олиб ташланди. Териси кесилмаган оёғига кислотанинг кучлироқ эритмаси билан таъсир этилса, бақанинг фақат шу оёғигина эмас, балки иккинчи оёғи ва бутун танаси ҳаракатга келади.
2. Бақанинг орқа мия органларида рефлекс борлигини кўргандан кейин, унинг бир оёғи сонининг орқа томонидаги терисини кесиб, мускуллар орасидан қуймич нерви топилади. Унинг тагидан ип ўтказиб олинади. Сўнгра шу оёғи кислотанинг кучли эритмасига ботирилса ҳам у қисқармайди, яъни эфферент нерв толаси бузилганлиги сабабли рефлекс ҳосил бўлмайди. Буни шу нервга новокаин таъсир эттириб ҳам кузатиш мумкин, бунда ўтирғич нерви новокаин таъсирида 1- 2 минутда сезувчанлигини йўқотади.
3. Орқа мия каналига махсус симфиндер киритиб асаб тизими бузилади. Шундан кейин бақанинг оёғи кислотага тегизилса ҳам рефлекс ҳосил бўлмайди.

Одамдаги проприорецептив рефлексларни кузатиш.
Одамда мускул, пай ва бўғимларда жойлашган рецепторларнинг таъсирланиши натижасида ҳосил бўладиган рефлекслар проприорецептив рефлекслар деб аталади. Бунга тизза рефлексини ҳамда Ахиллов пайининг рефлексини олиш мумкин.
1.Тизза рефлекси. Текширилаётган одам оёғини чалиштириб ўтиради. Агар унинг тўрт бошли мускули пайига махсус болғача билан секин урилса, болдир мускуллари (оёғи) ёзилади. Бунда рефлектор ёйи III-IV бел сегментлари атрофида туташади.
2. Ахиллов рефлексини кўриш учун текширилаётган одам стулга тиззаси билан чўккалаб ўтиради. Агар Ахиллов пайига болғача билан секин урилса, оёқ панжалари ёзилади, бунда рефлектор ёйи I-II думғаза сегментлари атрофида туташади.


Назорат саволлари.
1. Шартсиз ва шартли рефлексларнинг фарқлаб беринг.
2. Тизза рефлексида рефлектор ёйи сифатида нималар кўрилади?
3. Ахилл рефлексида рефлектор ёйи сифатида нималар кўрилади?
4. Сезувчи нерв ҳужайраси, ҳаракатлантирувчи нерв ҳужайраси орқа мияни қайси шохларида жойлашган?
Топшириқлар
1. Бақанинг таъсуротларга жавоб бериш жараёнларини ёзинг.

Бош мияси бузилган				Орқа мия бузилган
0,5% ли хлорид кислотани орқа оёғига тегизилса	Болдир терисини ҳалқа шаклида шилиб олинган оёғи кислотага тегизилса	Териси кесилмаган оёғига кислотанинг кучлироқ эритмаси билан таъсир этилса	Қуймич нервини узиб, бақанинг оёғи кислотага тегизилса		Бақанинг оёғи кислотага тегизилса

2. Одамдаги проприорецептив рефлексларни кузатиш тажрибасини ўтказинг ва натижаларни ёзинг. ______________________

____________________________________________________________________
____________________________________________________________________

3 – АМАЛИЙ МАШҒУЛОТ
Фаол диққат, ихтиёрий ҳаракат тезлигини, ақлий ишчанлик қобилиятини аниқлаш
Ишдан мақсад: Фаол диққат, ихтиёрий ҳаракат тезлиги, ақлий ишчанлик қобилияти ҳақидаги билимларни тажрибалар текшириш орқали мустаҳкамлаш.
Ўқув жиҳозлари: 1 дан 25 гача тартибсиз ёзилган рақамлар таблитцаси (10х10) 4 та, секундомер, корректура жадвали.
Назарий қисм:
Ихтиёрий ҳаракат тезлигини аниқлаш
Боланинг асаб ва мускуллар тизимининг ривожланганлиги даражаси, қўл панжасининг ихтиёрий ҳаракатлари тезлиги билан аниқланади. Бунинг учун ҳар бир ўқувчи оқ вараққа учта 10х10 ўлчамдаги тўрт бурчак чизади.
“Бошладик” буйруғи берилганда ҳар бир ўқувчи иложи борича биринчи тўрт бурчак ичига кўпроқ ва тезроқ нуқталар қўйиши керак. 10 сониядан сўнг “тўхта” буйруғи берилади ва иш тўхтатилади. Бу тажриба уч маротаба такрорланади. Сўнг ҳар бир тўртбурчак ичидаги нуқталарни санаб, ёнига ёзиб қўяди ва ўртача натижани ҳисобланади. Бунинг учун натижалар қўшилиб тажрибалар сонига бўлинади. Ўртача натижа жадвал билан солиштирилади.

Ёш		7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
Нуқталар сони	Ўғил	40	45	52	56	58	60	63	65	67	70	75	80
	Қиз	35	38	41	44	47	51	53	55	55	62	66	72

Бажарилган ишни фоизларда ҳисоблаш учун қуйидаги формуладан фойдаланилади.

А – ўқувчининг ўртача натижаси

C – ёшга нисбатан умумий ўртача кўрсаткич (жадвал)
Ўқувчининг ўртача натижаси умумий натижадан ±15% га фарқ қилиши ихтиёрий ҳаракат тезлиги меъёрда эканлигидан дарак беради.
Фаол диққатни аниқлаш.
Фаол диққатнинг концентрланиши ва давомийлилиги ўсмирларнинг ёшига боғлиқ. Бола қанча ёш бўлса тормозланиш жараёни шунча бўш ва қўзғалиш мия ярим шарларида шунча тез иррадацияланади. Фаол диққатнинг давомийлилиги 7-8 ёшда 15 минут, 9-10 ёшда 20 минут, 11-12 ёшда 25 минут, 13-14 ёшда 30 минут, 15-16 ёшда 40 минут ва катталарда 55-60 минут атрофида бўлади. Агарда ақлий иш керагидан ортиқ давом этса, ўқувчида нотинчлик ҳосил бўлиб, ақлий ишнинг аниқлиги ва тезлиги пасаяди. Шунинг учун дарс мобайнида ақлий меҳнат турини бир неча марта ўзгартириш керак. Фаол диққат қанча юқори концентрланган бўлса, ақлий иш шунча тез ва аниқ бажарилади.
Фаол диққатнинг концентрацияси ҳақида жадвалда келтирилган рақамларни топиш тезлигидан билиш мумкин (1,2,3,4– жадвал).

1 – жадвал 1 15 6 13 8 10 21 23 18 4 19 24 25 20 12 7 22 11 16 3 14 17 5 9	2 – жадвал 13 15 5 7 1 2 20 23 21 9 18 6 11 25 17 22 24 19 12 3 16 4 8 14 10
3 – жадвал 12 4 25 23 14 15 21 8 10 5 6 19 1 13 16 17 11 24 22 2 3 9 20 7 18	4 – жадвал 1 7 11 14 16 13 21 19 25 2 20 15 8 5 10 3 18 24 17 22 23 9 4 12 6

Текширувчиларнинг ҳар бирига 1,2,3,4 таблицалар тарқатилиб, таблицадаги 1дан 25 гача ёзилган рақамларни тартиб билан топиш (ўчириш) тушунтирилади. Рақамларни иложи борича топиш айтилади. Текширувчи 1-жадвалдаги рақамларни секундомерни юрғизиш билан бошлайди ва сонларни топиб (ўчириб) бўлгандаги вақт аниқланади. 2,3,4 жадваллар билан худди шундай тажриба ўтказилади ва ўртачаси аниқланади. Ўртача маълумот чиқариш учун 4 та жадвалдан олинган вақтлар қўшилиб 4 га тақсимланади. Масалан 4 та жадвал учун 120 секунд вақт сарф бўлди, 120 : 4 = 30.
Агарда жадвалда ёзилган 1 дан 25 гача рақамлар 30-40 сонияда топилса диққатнинг концентрацияси яхши ҳисобланади, 45-60 сонияда топилса қониқарли ва ниҳоят 60 сониядан ортиқ вақтда топилса қониқарсиз ҳисобланади.
Одамнинг диққатини талаб этадиган фаолияти вақтидаги ақлий ишчанлик қобилиятини аниқлаш.
Ҳозирги вақтда АИҚни аниқлаш учун коррекцияловчи жадвалдан (Анфимов жадвали) кенг фойдаланилади. Бу жадвал билан ишлаш аниқлик, тезлик ва диққатни бир жойга жамлашни талаб қилади.
Тажриба давомида ишни сифат ва миқдор жиҳатлари баҳоланади. Қуйидаги формулалар ёрдамида тажриба натижалари аниқланади.

	А- аниқлик коэффициенти, М- ўчирилган ҳарфлар сони, Н –кўрилган ҳарфлар сони.
Р=А×С	Р – АИҚ. коэффициенти, С – кўрилган умумий ҳарфлар сони

Ўқувчиларга Анфимов жадвали тарқатилади. Жадвалдаги 1 та ҳарфни 4 дақиқа давомида белгилашлари керак. Бу тажриба жадвалдаги барча ҳарфлар билан такрорланади. Иш давомида тезлик, диққат ва аниқлик талаб қилинади. Белгиланган ҳарфлар алоҳида саналади ва қуйидаги жадвал тўлдирилади.

Иш вақти	Берилган ҳарфлар	4 дақиқа давомида топилган ҳарфлар сони	Жадвалда мавжуд ҳарфлар сони	Жами ва топилган ҳарф сонлари фарқ

Ишнинг тезлиги тўғрисида 4 дақиқа ичида кўриб чиқилган белгиларнинг умумий миқдорига қараб, аниқлик эса 4 дақиқа ичида қилинган ҳатоларнинг умумий миқдорига қараб мулоҳаза қилинади.