O‘ zbekiston respublikasi oliy va o‘ rta max sus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Nomoddiy aktivlarni baholash usullari
33
 
 
Nomoddiy aktivlar dastlabki qiymatini 
shakllantirish tartibi. 
Nomoddiy aktivlarning olish manbalari. 
 
Pul 
o‘
tkazish 
y
o‘
li bilan 
sotib olingan 
Tijorat 
bank 
da ishlab 
chiqa 
ril 
gan 
Tekin 
ga olin- 
gan 
Ustav 
kapitali- 
ga ulush 
sifatida 
olingan 
1.  Nomoddiy  aktivlarni  sotib  olish  va 
rejalashtirilgan 
maqsadlar 
uchun 
foydalanishga  yaroqli  holga  keltirish  uchun 
qilingan haqiqiy xarajatlar b
o‘
yicha 
 
x 
 
 
 
2.  Tayyorlash  uchun  qilingan  haqiqiy 
xarajatlar b
o‘
yicha 
 
X 
 
 
3.  Nomoddiy  aktivlarning  bozor  qiymati  va 
rejalashtirilgan 
maqsadlar 
uchun 
foydalanishga  yaroqli  holga  keltirishga  doir 
haqiqiy xarajatlar b
o‘
yicha 
 
 
 
x 
 
4. 
Ta’sis 
shartnomasiga 
muvofiq 
ta’sischilarning kelishuvi bo‘
yicha 
 
 
 
X 
 
 
Agar  aktiv  nomoddiy  aktivning  tarifiga  javob  bersa,  bank 
tomonidan kelajakda iqtisodiy samara olish ehtimoliy mavjud b
o‘
lsa va 
aktivning  qiymatini  ishonchli  aniqlash  mumkin  b
o‘
lsa,  ushbu  aktiv 
                                                           
33
 
O‘zbekiston  Respublikasi  banklarida  nomoddiy  aktivlar  buxgalteriya  hisobini  yuritish  bo‘yicha  Yo‘riqnoma 
(Markaziy bank 12.10.2003 y. N 519 (23/8) qarori, AV 14.01.2003 y. N 1199 bilan ro‘yxatga olingan)
 

---

220 
 
nomoddiy  aktiv  sifatida  tan  olinishi  lozim.  Ushbu  talab  chetdan  sotib 
olingan nomoddiy aktivlar bilan birga bank ichida yaratilgan nomoddiy 
aktivlar  uchun  ham  q
o‘
llaniladi.  Bank  aktivdan  unumli  foydalanish 
muddati davomida mavjud b
o‘
ladigan va kelajakda olinadigan iqtisodiy 
samara ehtimolini baholashi kerak. 
Nomoddiy  aktivlar  auditining  maqsadi  buxgalteriya  hisoboti 
“
nomoddiy  aktivlar
ˮ
  moddasining  ishonchlilik  darajasi  t
o‘g‘
risidagi 
fikrini shakllantirish va korxonada q
o‘
llanilayotgan nomoddiy aktivlarni 
hisobga olish uslubi hamda soliqqa tortish bilan bo
g‘
liq muomalalarning 
O‘
zbekiston 
Respublikasida 
amal 
qilayotgan 
qonunchilikka 
muvofiqligini aniqlashdan iborat.  
Nomoddiy  aktivlar  auditi  jarayonida  quyidagilar  amalga 
oshiriladi: 
1.  Nomoddiy  aktivlar  mavjudligi  ustidan  nazorat 
o‘
rnatilishini 
aniqlash (mulkiy obyektlarni nomoddiy aktivlar qatoriga olib borishning 
t
o‘g‘
riligi; 
mavjudligini 
va 
muomalalarni 
hujjatlashtirishning 
t
o‘g‘
riligini  tekshirish;  nomoddiy  aktivlarni  baholashning  t
o‘g‘
riligini 
tekshirish; inventarizatsiya qilish; hisobot k
o‘
rsatkichlarining sintetik va 
analitik hisob ma’lumotlariga mosligini aniqlash);
 
2.  Sintetik  hisobni  yuritish,  nomoddiy  aktivlarning  kirimi  va 
chiqimiga doir muomalalarni soliqqa tortishning t
o‘g‘
riligini tekshirish 
(nomoddiy aktivlar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni sintetik hisob 
registrlarida aks ettirilishi; nomoddiy aktivlar kirimga olinishi va chiqim 
qilinishiga doir muomalalarni soliqqa tortish masalalari); 
3.  Nomoddiy  aktivlarga  amortizatsiya  hisoblash  va  hisobda  aks 
ettirish  (foydali  xizmat  muddatini  belgilashning  asoslanganligi; 
amortizatsiya  hisoblashda  q
o‘
llanilgan  usullarning  qonuniyligi  va 
asoslanganligi; amortizatsiya ajratmalarining hisobda aks ettirilishi).  
Auditor  nomoddiy  aktivlarni  tekshirish  cho
g‘
ida  quyidagi 
ma’lumot manbalaridan foydalanadi:
 

 
nomoddiy  aktivlarni  hisobga  olishni  va  ular  bilan  bo
g‘
liq 
muomalalarni  soliqqa  tortishni  tashkil  etish  masalalarini  tartibga 
soluvchi asosiy me’yoriy hujjatlar;
 
 

---

221 
 

 
bankning  hisob  siyosati  t
o‘g‘
risidagi  buyru
g‘
i  (farmoyishi) 
(nomoddiy aktivlar hisobiga taalluqli qismi); 

 
nomoddiy  aktivlar  sintetik  va  analitik  hisobi  b
o‘
yicha  bankda 
q
o‘
llaniladigan hisob registrlari; 

 
nomoddiy  aktivlarga  taalluqli  muomalalarni  hisobga  oladigan 
dastlabki hujjatlar; 

 
buxgalteriya hisobotlari.  
Dastavval,  auditor  tijorat  bank  hisob  siyosatining  nomoddiy 
aktivlarini hisobga olish uslubiyoti bayon qilingan asosiy qoidalari bilan 
tanishib chiqadi. Bular xususan quyidagilardan iborat: 

 
amortizatsiya  ajratmalarini  hisoblash  usullari  (bir  butunligicha 
yoki nomoddiy aktivlarning har bir turi b
o‘
yicha); 

 
amortizatsiya hisoblanmaydigan nomoddiy aktivlar r
o‘
yxati; 

 
nomoddiy  aktivlarni  hisobga  olish  uchun  q
o‘
llaniladigan 
namunaviy  qabul  qilingan  va  bankning 
o‘
zida  tasdiqlangan  dastlabki 
hujjatlar shakllari; 

 
nomoddiy aktivlarni inventarizatsiya qilish muddatlari; 

 
nomoddiy aktivlar hisobiga doir hujjatlar aylanishi; 

 
nomoddiy  aktivlarga  taalluqli  muomalalarni  hisobga  olishda 
q
o‘
llaniladigan  hisobvaraqlar  r
o‘
yxati.  Buxgalteriya  hisobining 
hisobvaraqlar  rejasida  tijorat  bankka  mulkiy  huquq  asosida  tegishli 
b
o‘
lgan  nomoddiy  aktivlarning  miqdori  va  harakati  t
o‘g‘
risidagi 
ma’lu
motlarni  umumlashtirish  uchun  16600 
–“Nomoddiy  aktivlar” 
hisobvaraqlari m
o‘
ljallangan. Bu hisobvaraqlar balansga nisbatan aktiv 
b
o‘
lib, ularning debet tomonida mavjud nomoddiy aktivlarning qoldi
g‘
i, 
kirimi va kreditida x
o‘
jalikdan chiqishi aks ettiriladi. Buxgalteriya hisobi 
kompyuterlashtirilgan  sharoitda  quyidagi  hisobvaraqlarning  debet  va 
kredit oborotlari b
o‘
yicha mashinagrammalar tuziladi:
34
 
Amalda  nomoddiy  aktivlarga  doir  muomalalar  kamdan-kam  sodir 
bo‘lganligi  sababli,  mulklarni  nomoddiy  aktivlar  qato
riga  olib 
borishning  to‘g‘riligini  yoppasiga  tekshirish  maqsadga  muvofiq. 
Mulklar  nomoddiy  aktivlar  qatoriga  olib  borilganligining  to‘g‘riligini 
tekshirish  chog‘ida  huquqlar  va  shunga  o‘xshash  fuqarolik
-huquqiy 
                                                           
34
 
O‘zbekiston  Respublikasi  banklarida  nomoddiy  aktivlar  buxgalteriya  hisobini  yuritish  bo‘yicha  yo‘riqnoma 
(Markaziy bank 12.10.2003 y. N 519 (23/8) Qarori, AV 14.01.2003 y. N 1199 bilan ro‘yxatga olingan)
 

---

222 
 
shartnomalar tuzilish natijasida sotib olinad
i va patent to‘g‘risida, tovar 
belgilari, xizmat ko‘rsatish belgilari, mualliflik huquqlari to‘g‘risidagi 
qonunlar bilan tartibga solinadi.  
 
23-jadval