O‘ zbekiston respublikasi oliy va o‘ rta max sus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
Nomoddiy aktivlarning holatini 
o‘
rganish b
o‘
yicha testlar 
№
 
Tadqiqot obyekti 
Tekshirish natijasi 
Bel-
gi 
Auditor xulosasi 
 
A. Ichki nazorat 
1 
Nomoddiy aktivlar 
b
o‘
yicha barcha 
shartnomalar t
o‘g‘
ri 
rasmiylashtirilgani va 
ular mavjudmi? 
Barcha shartnomalar 
t
o‘g‘
ri 
rasmiylashtirilgan va 
haqiqatda mavjud, 
ammo yurist 
tomonidan 
imzolanmagan 
K3 
Nazorat qoniqarli darajada 
y
o‘
lga q
o‘
yilgan, sabablarni 
aniqlash lozim 
2 
Nomoddiy aktivlardan 
foydalanish va 
saqlanishi yuzasidan 
mas’ul shaxslar aniq 
belgilanganmi? 
Rahbar buyru
g‘
i 
mavjud 
K4 
Buyruqlar 
o‘
rnatilgan talablarga 
javob berishi 
3 
Nomoddiy aktivlarni 
xavfsiz ravishda saqlash 
uchun shart-sharoitlar 
yaratilganmi? 
Dasturiy ta’minotdan 
foydalanib borishda 
parollar q
o‘
llaniladi. 
K3 
Patentlar, tovar belgilari va 
boshqalardan foydalanish tartibi 
aniqlangan 
4 
Nomoddiy aktivlar 
inventarizatsiya- 
si 
o‘
z vaqtida va t
o‘g‘
ri 
o‘
tkazilmoqdami 
Rahbar buyru
g‘
i bilan 
tasdiqlangan 
inventarizatsion 
komissiya tomonidan 
yil oxirida 
o‘
tkaziladi 
K2 
Nazorat qoniqarli darajada 
emas. T
o‘
liq inventarizatsiya 
o‘
tkazish talab etiladi 
5 
Nomoddiy aktivlar 
harakati bilan bo
g‘
liq 
operatsiyalarga izn 
berish tartiblari qanday 
y
o‘
lga q
o‘
yilgan? 
Ayrim turdagi 
Nomoddiy aktivlarning 
iznsiz chiqib ketish 
hollari uchrab turadi 
K1 
Ichki nazorat sust darajada. 
Nazorat riski yuqori 
6 
Nomoddiy aktivlarni 
qabul qilish va 
o‘
z 
vaqtida foydalanishga 
topshirish bilan bo
g‘
liq 
operatsiyalarning t
o‘
liq 
hamda 
o‘
z vaqtida 
oshirilayotganligi 
tekshirilmoqdami 
Doimiy ravishdagi 
umumiy nazorat 
amalga oshirib boriladi 
K4 
Nazorat riski past 
7 
Faoliyatning turli 
y
o‘
nalishlari b
o‘
yicha 
Tekshirilmaydi 
K1 
Nazorat  riski  yuqori.  Umumiy 
tekshiruvni 
amalga 
oshirish 

---

224 
 
Nomoddiy aktivlardan 
foydalanish 
tekshirilmoqdami 
lozim 
B. Hisob tizimi 
8 
Nomoddiy  aktivlar  hisobi  yuzasidan
yagona hisob siyosati mavjudmi? 
Mavjud 
K3 
Hisob siyosatining t
o‘g‘
ri 
tuzilganligini tekshirib k
o‘
rish 
lozim 
9 
Nomoddiy aktivlar ma’lum bir turlar 
b
o‘
yicha klassifikatsiyalanadi 
Ha, 
klassifikat
siyalanadi 
K3 
Klassifikatsiyalashning t
o‘g‘
ri 
amalga oshirilganligini 
tekshirish kerak 
10 
Yangidan  kelib  tushgan  nomoddiy 
aktivlar 
b
o‘
yicha 
amortizatsiya 
hisoblash  tartibi  asoslanganligi  va 
ular 
b
o‘
yicha 
amortizatsiya 
normalari tasdiqlanganmi? 
Y
o‘
q 
K1 
Amortizatsiya hisoblashning 
haqiqatdagi holatini tahlil qilib 
k
o‘
rish 
11 
Nomoddiy aktivlar hisobini sxemasi 
ishlab chiqarilganmi? 
y
o‘
q 
K2 
Schyotlar korrespondensiyasida 
ma’lum xatoliklar bo‘
lishi 
mumkin 
12 
Xo
‘
jalik  operatsiyalarini  aks  ettirish 
bo
‘
yicha 
schyotlar 
korrespondensiyasi 
yuzasidan 
namunaviy 
sxemalar 
ishlab 
chiqilganmi? 
Y
o‘
q 
K2 
Schyotlar korrespondentsiyasida 
ma’lum bir x
atoliklar uchrashi 
mumkin 
13 
Nomoddiy 
aktivlarni 
baholash 
tartiblari aniqlab olinganmi? 
Aniqlanm
agan 
K2 
Nomoddiy aktivlarni baholashda 
ma’lum xatoliklar bo‘
lishi 
mumkin 
14 
Nomoddiy  aktivlar  sintetik,  analitik 
hamda  dastlabki  hujjatlardagi  hisob 
ma’lumotl
ari  qanday  davriylik  bilan 
solishtirib turiladi? 
Faqatgina 
yil oxirida 
K2 
Davriy hisobotlarda xatoliklar 
mavjudligi ehtimoldan holi emas 
 
Izoh.
 K
1
- past daraja; K
2
 - 
o‘
rtachadan past; Kz - 
o‘
rtacha; K
4
 
–
 yuqori. 
Nomoddiy aktivning bozor qiymatini, ushbu nomoddiy aktivning 
turi  b
o‘
yicha  ikkilamchi  aktiv  bozoridagi  narxlar  asosida  aniqlash 
mumkin. Balans hisoboti tuzilayotgan sanada balans qiymati bozordagi 
bahosidan  keskin  farq  qilmasligi  uchun  qayta  baholanishi  muntazam 
ravishda amalga oshirilib borishi zarur. 
Agar  ayni  paytda  qayta  baholangan  nomoddiy  aktivning 
ikkilamchi  bozori  mavjud  b
o‘
lmasa,  aktivning  balans  qiymati  sifatida 

---

225 
 
s
o‘
nggi marta qayta baholangan sanadagi qiymat qabul qilinishi lozim. 
Bunda  nomoddiy  aktivning  hosil  qilingan  balans  qiymati  ushbu 
aktivning tiklanish qiymatidan yuqori b
o‘
lmasligi kerak. 
Qayta  baholash  paytida  nomoddiy  aktivlarning  t
o‘
liq  qayta 
tiklanish  qiymati,  qayta  baholash  sanasida  shu  baholanayotgan 
aktivlarga 
o‘
xshash  yangi  aktivlarning  qiymatiga  doir,  bozor  narxi 
b
o‘
yicha tegishli hujjatlar bilan tasdiqlangan narxlar asosida t
o‘g‘
ridan-
t
o‘g‘
ri  hisoblash  y
o‘
li  bilan  aniqlanadi.  T
o‘g‘
ridan-t
o‘g‘
ri  qayta 
baholash  usulini  q
o‘
llashda  nomoddiy  aktivlarning  t
o‘
liq  tiklanish 
qiymatini  tegishli  hujjatlar  bilan  tasdiqlash  uchun  bank, 
o‘
z  xohishiga 
k
o‘
ra quyidagilardan foydalanishi mumkin: 
1)  ishlab  chiquvchi  firmalar  va  ularning  maxsus  dilerlaridan 
o‘
xshash  aktivning  narxlari  t
o‘g‘
risida  yozma  ravishda  olingan 
ma’lumotlar;
 
2) nomoddiy aktivlarni sotib olish va qayta baholash kunlaridagi 
Markaziy  bank  kurslariga  nisbatan  hisob-kitob  koeffitsiyenti 
aniqlanadigan  erkin  ayriboshlanadigan  valyutada  sotib  olingan 
aktivlarning  qiymati  (tasdiqlovchi  hujjat  mavjud  b
o‘
lganda) 
t
o‘g‘risidagi ma’lumotlar;
 
3) qayta baholash davrida ommaviy axborot vositalarida va maxsus 
adabiyotda  narxlar  darajasi  t
o‘g‘risida  e’lon  qilingan  ma’lumotlar  va 
shakllar; 
4) baholovchining aktiv qiymati t
o‘g‘
risidagi hisoboti. 
Qayta  baholangandan  s
o‘
ng  nomoddiy  aktivlarning  qayta 
baholangan  qiymati  ularning  balans  qiymati  va  jam
g‘
arilgan  eskirish 
summasi  bilan  taqqoslanadi  va 
o‘
rtadagi  farq  summasiga  tegishli 
buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi. 
1)  Agar  aktivning  qayta  baholangan  qiymati  uning  balans 
qiymatidan ortiq b
o‘
lsa, ushbu oshgan summa 31501 schyotda quyidagi 
buxgalteriya yozuvi orqali aks ettiriladi: a) Dt 16601 Kt 31501; b) qayta 
baholashgacha  b
o‘
lgan  va  qayta  baholangandan  keyingi  jam
g‘
arilgan 
eskirish summalari 
o‘
rtasidagi farq summasiga: Dt 31501 Kt 16605. 
2) Qayta baholash natijasida nomoddiy aktivlar qiymatining 
o‘
sgan 
summasi shu aktiv b
o‘
yicha ilgarigi qayta baholashning xarajat sifatida 

---

226 
 
hisobga  olingan  va  qiymatini  kamaytirgan  summasini  qoplaydigan 
qismigina daromad sifatida tan olinadi. 
3)  Agar  aktivning  qayta  baholangandagi  qiymati  uning  balans 
qiymatidan  kam  b
o‘
lsa,  unda  aktivning  summasi  kamayadi  va  bu 
kamayish quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi: 
a)  qayta  baholashgacha  b
o‘
lgan  va  qayta  baholangandan  keyingi 
jam
g‘
arilgan eskirish 
o‘
rtasidagi farq summasiga: Dt 16605 Kt 31501. 
b)  qayta  baholash  natijasida  aniqlangan  aktiv  qiymatining 
kamayish  summasiga  Dt  31501  Kt  16601  (ilgarigi 
o‘
sish  miqdori 
doirasida); 
4)  Agar  31501 
–
  hisobvaraqdagi  kredit  qoldiq  (nomoddiy 
aktivlarning aynan shu toifasiga taalluqli qismi) yetarli b
o‘
lmasa, unda 
qayta baholangan aktivning q
o‘
shimcha kamaygan qiymati quyidagicha 
hisobga olinadi: Dt 55995 Kt 16601. 
Nomoddiy 
aktivlarning 
foydali 
xizmat 
qilish 
muddati 
amortizatsiya normalari yordamida aniqlanadi. Amortizatsiya normalari 
bank tomonidan ularning boshlan
g‘
ich qiymati va foydali xizmat qilish 
muddatidan  kelib  chiqqan  holda  hisoblanadi.  Foydali  xizmat  qilish 
muddati,  obyektdan  foydalanish  vaqtini 
o‘
z  ichiga  olgan  yillarda, 
k
o‘
rsatilgan xizmatlar hajmida 
o‘
lchanishi  mumkin. Aktivning foydali 
xizmat  qilish  muddatini  aniqlashda  quyidagi  omillarning  barchasi 
hisobga olinishi lozim: 
1)  bank  tomonidan  aktivdan  qanchalik  samarali  foydalanishdan 
kelib chiqqan holda kutilayotgan foydalanish; 
2)  aktivning  namunaviy  hayot  sikli  va  foydalanilayotgan  shunga 
o‘
xshash  aktivlarning  foydali  xizmat  qilish  muddatini  baholanganligi 
t
o‘g‘
risida ommaviy axborot olish; 
3)  texnik,  texnologik  va  boshqa  turdagi  eskirishlar.  Tez 
o‘
sib 
borayotgan  texnik  taraqqiyotni  inobatga  olib,  kompyuter  dasturiy 
ta’minotlari va shunga o‘
xshash nomoddiy aktivlarning foydali xizmat 
qilish muddati qisqa b
o‘
lishi; 
4)  aktiv  ustidan  nazorat  qilish  davri  va  yuridik  yoki  aktivdan 
foydalanishning  boshqa  cheklashlari,  jumladan,  ijara  shartnomalari 
muddatlarining tugashi;  

---

227 
 
5)  aktivning  foydali  xizmat  qilish  muddatini,  bankning  boshqa 
aktivlarini foydali xizmat qilish muddatlariga bo
g‘
liqligi va shu kabilar. 
Nomoddiy aktivning foydali xizmat qilish muddatini baholashga, 
foydali xizmat qilish muddatining ortib borishi bilan, ishonch kamayib 
boradi, chunki chegara mavjud va xalqaro standartlardan kelib chiqib, 
ba’zi  nomoddiy  aktivlarning  foydali  xizmat  qilish  muddati  20  yildan 
oshmaydi. 
Agar nomoddiy aktivdan kelajakda keladigan iqtisodiy samaralar 
ustidan  nazorat,  yuridik  huquqlar  (patentlar,  mualliflik  huquqlariga 
o‘
xshagan) orqali amalga oshirilsa, unda bunday nomoddiy aktivlarning 
foydali  xizmat  qilish  muddati  yuridik  huquqlarni  amal  qilish  davridan 
oshib ketmasligi kerak. Quyidagi holatlar bundan mustasno: 
1) yuridik huquqlar qayta yangilanadigan b
o‘
lganda: 
2) yangilanish (uzaytirish) haqiqatda aniq b
o‘
lganda. 
Nomoddiy  aktivning  foydali  xizmat  qilish  muddatiga,  mavjud 
b
o‘lgan  iqtisodiy  hamda  huquqiy  omillar  ta’sir  etishlari  mumkin: 
iqtisodiy omillar iqtisodiy samara olish davrini aniqlasa, huquqiy omillar 
esa bankning ushbu samaralardan foydalanish davrini chegaralaydi. Bu 
holda  foydali  xizmat  qilish  davri  ushbu  davrlar  ichida  eng  qisqasini 
tashkil etadi. 

---

228 
 
 
6-rasm
.