|
Mavzuni mustahkamlovchi savollar:
1. G anch va y o g ’och o ‘ym akorligining ilk nam unalari qaerdan
topilgan?
2. Islom davrning naqsh estetikasini ganch v a y o g ‘och
o ‘ym akorligiga qanday ta ’sir k o ‘rsatgan?
3. XX asr m e’m orchiligida ganch va y o g ‘och o ‘ym akorlik
sa n ’atlam ing qanday o ‘rni v a etakchi m arkazlari bor?
4. U y ro ‘z g ‘or buyum larida nim alar q o ‘llanilgan?
5. K om pozitsiyada oMchovchi chiziqlar nim a deb ataladi?
14-MAVZU. O ZBEK KASHTACHILIGI VA Z A R D O Z L IG I
Reja:
1. 0 ‘zbek a n ’anaviy kashtachiligi etakchi m arkazlari.
2. 0 ‘zbekiston an ’anaviy kashtachiligining asosiy buyum lari .
3. 0 ‘zbek a n ’anaviy za rd o ‘zlik buyum lari tavsifi.
K ashtachilikning eng qadim gi nam unalarining aksariyati XIX
a sr boshiga m ansub. Bu davrda kashtachilikning B uxoro, N urota,
Shahrisabz, Sam arqand, T oshkent, F a rg ‘ona kabi etakchi m arkazlari
shakllangan.
A n ’anaviy
kashtachilikning
asosiy
buyum lari
quyidagilardan iborat - so ‘zana, joy push, oy palak, zardevor,
y ostiq p o ‘sh, l o i a bolish, b o ‘g ‘jo m a, jo ynam oz, oyna xalta, tuz xalta
v a boshqa. K ashtachilik buyum larning bezagi asosan o ‘sim liksim on
naqshlardan iborat b o ‘lib, u nda ham geom etrik, zo o m o rf va
buyum lar tasvirlari m avjud. K ashtachilik o ‘zbek xotin-qizlari xalq
ijodining eng om m aviy turlaridan biri b o ‘lgan. 0 4 r o q aholi uchun
kashtachilik a n ’anaviy uy bezaklarining uzviy qism i boMgan. U lar
ancha
katta
hajm dagi
ro ‘z g ‘or
buyum larini
kashtalar
bilan
bezashgan.
Bu kashtalarning
ifodasida hasham dor shakllarga
m oyillik k o 'z g a tashlanadi. Bular: devorga osiladigan s o ‘zana,
zardevor,
dorpech,
choyshab,
ro ‘ijo,
joynam oz,
dasturxon,
gav o rap o 'sh , y a ’ni beshikpo‘sh (b esh ikko'rpa), d o 'p p i, kiyim-
kechaklarning alohida qism laridir. R espublikaning k o ‘chm anchi va
y arim k o ‘chm anchi xalqlarida kashtachilik ularning kiyim -kechaklari
va qator m ayda ro ‘z g ‘or buyum larida o ‘zining yorqin ifodasini
topgan. E rkaklam in g bayram da kiyiladigan choponlari, b elb og ‘lari,
xotin-qizlarning yopinchiqlari, pichoq qinlari, choyxalta, oynaxalta,
ketm on, qozon, tutqichlar shunday kashtalar bilan ziynatlangan. XIX
asr oxiri va X X asr boshida o ‘zbek kashtachiligida naqsh-gullar
m avzusini tanlash, ularning kom pozitsion, gul, rang tu zilish i usullari
b o ‘yicha farqlanuvchi o ‘ziga xos m aktablari yuzaga keldi. XIX
asrda
badiiy
kashtachilikning
N urota,
Buxoro,
Sam arqand,
S hahrisabz, T oshkent va F arg ‘ona singari yirik m arkazlari paydo
b o 'ld i. Bu m arkazlarning har biri m ahalliy badiiy xususiyatlari bilan
farq qilar edi. X IX asrga kelib, N urotada kashtachilikning o ‘ziga xos
xili vujudg a keldi. N urota kashtalari m uayyan xususiyatlariga ega
bo‘lib, ular guldastalar bilan ziynatlanadi. A m m o guldastalar
m atoning oq tagzam inini zich qoplam aydi. N u ro ta kashtachiligi
(V zbekiston badiiy kashtachiligida gul m avzularining boyligi va
xilm a-xilligi b o 'y ich a etakchi o ‘rinni egallaydi. K o 'p in ch a islimiy
naqshlar qushlarning suvratlari bilan jonlantirilgan. Golio esa k o ‘zga
tashlanm aydiganroq
jo y la rd a
hayvolar
va
odam lam ing
uslublashtirilgan qiyofalari bezak vazifasini bajargan. M arkazida
sakkiz qirrali yulduz va m arkaziy m aydon burchaklarida to ‘rtta
yirik-yirik guldastalari boMgan yopiq kom pozitsiya eng keng
tarqalgan b o 1 lib, bunday kom pozitsiya “chor shox-yak m oh”, y a’ni
to 'rt butoqu bitta oy deb ataladi. Qolgan naqshlar asosiy gullar
o ralig‘idagi b o ‘shliqda joylashgan. R om bsim on to ;r naqsh-gul
tuzilishining ikkinchi xili boMib, u tishli yaproqlardan y uzaga kelgan
(“Toba doni” panjarasim on). U ning uchlari butoqlar, gullar,
to ‘pgullar, qush va hayvon tasvirlari bilan toMdirilgan. Buxoro
kashtachiligida
M arkaziy
O siyodagi
kashtachilikning
eng
qiziqarlilaridan biri. B uxoroda ingichka shoxli gullar keng rasm
boMgan, ular m ato ustidan teng boMaklarga boMingan yoki dum aloq
to 'p g u llar sershox poyalar bilan aylantirib chiqilgan. K ashtalarda
moviy, kulrang, och sariq, qizil aralash va yashil rang ajoyib tarzda
birikkan. Sam arqand kashtalari B uxoro va N urota kashtalaridan
gullarining yirik va yaxlitligi bilan farqlanadi. U yaproq doira ichida
katta-katta dum aloq to'p g u llard an tashkil
topgan.
R anglarida
S o ’zana. XIX asr. Buxoro.
S am arqand kashtachiligi kabi S H ahrisabz kashtalari gulida ham
asosiy o ‘rinni m oviy yaproq gulcham baridan k o ‘k rangli qism lari
boMgan katta to ‘pgul egallaydi. B a ’zi kashtalarda m arkazdagi
m aydonlarda islim iy naqshlari boMgan kom pozitsiya aks ettirilgan.
H oshiyaga esa katta-katta xurm o yaproqlari va doiralar joylashgan.
S H ahrisabz do'ppilari g 'o y a t rang-barangdir. K ashtalar to 'q qizil.
yashil, feruza va qizil ranglarning sovuq ranglari ustidan ifoda
etilgan.
S o ’zana. X IX a srN u ro ta.
T oshkent va Pskentning o ‘ziga xos kashtachiligi bezakdorligi
bilan 0 ‘zbekistonning boshqa m ahalliy m aktablari kashtalaridan
farq qiladi. T oshkent m aktabida yirik kashtalarning to ‘rtta asosiy turi
m avjud:
Do'stlaringiz bilan baham: |
