O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

tanqid»  kabi  asarlarida  bayon  etilgan.

2  Кант  И.  Сочинения.  В  ш ести  томах.  Том  4(2),  М .,  1965,  361-bet.

328

---

inson  shaxsi  vujudga  kela  boshlaganligidan  dalolat  beradi.  Mash­

hur  nemis  faylasufi  ushbu  muammoning  yechimiga  oid  to‘la  va 

aniq  fikr  bayon  qilmagan  bo‘lsada,  o‘zini  o‘zi  anglash  — 

shaxs  shakllanish  jarayonining  eng  muhim  elementi  ekanligini 

ta’kidlaganligi,  ushbu  muammoni  kun  tartibiga  qo‘yganligining 

o ‘zi  katta  ahamiyatga  molikdir.

Ikkinchisi:  «Shaxs»  degan  tushunchani  ishlatgan  vaqtda  nimani 

inobatga  olmoq  zarur?  Ushbu  tushuncha  insonning  yaxlitligini, 

yoki  uning  ma’lum  bir  muhim  tomonini  ifodalaydimi?  «Shaxs» 

deganda  inson  borlig'ining  tabiiy  asoslari  haqida  gapirish  kerakmi? 

degan  savollardir.  Ushbu  savollarga  javob  beigan  Kant,  shaxs 

deganda,  eng  awalo,  inson  borlig'ining  tabiiy  asoslari  haqida  fikr 

yuritmoq  darkor,  deb  qaradi.  Bunday  mulohazalami  «Antropologi- 

ya»  asarining  «Shaxsning  xarakteri»  bo'limida  ko‘rishimiz  mumkin.

Kant  inson  strukturasini  tabiiy  va  ijtimoiy  tomonlarga  bo‘lib 

o‘rganishni  taklif  etadi.  U  antropotsentrizm  prinsiplariga  qarshi 

chiqish,  insonga  ta’rif  berganda  uch  muhim  elementga  alohida 

e’tibor  berish  zarur  ekanligini  ta ’kidladi:  «1.  Tirik  mavjudot 

sifatida  insonda  hayvoniy  alomatlarning  borligi.  2.  Tirik  va  aqlli 

mavjudot  sifatida  unda  insoniylik  alomatlarining  borligi.  3.  Aqlli 

mavjudot  va  shuning  bilan  birga  unda  fikr-mulohazalami  singdirish 

imkoniyati  mavjud  bo'Igan  shaxs  alomatlari  borligi»1.

Inson  shaxsini  ifodalovchi  turli  alomatlarni  har  tomonlama 

tahlil  qilgan  Kant  uning  faoliyatidagi  axloqiy  cheklashlarning 

o‘mi,  bunday  cheklashlarning  turli  qonunlarda  ifodalanishi,  ushbu 

qonunlaming  jamiyat  a ’zolari  kundalik  faoliyatida  o‘z  ifodasini 

topishiga  alohida  e ’tibor  berdi.  Inson  turli  nomaqbul  ishlar, 

hatto  ba’zan  jinoiy  ishlar  ham  qilib  qo‘yishi  mumkin  ekan­

ligini  Kant  rad  etmadi.  Axloqiy  qoidalarga  rioya  qilmaslik  oqi- 

batida  turli  to‘qnashuvlar  vujudga  kelishi  mumkin  ekanligini  ham 

tan  oldi.  Shuning  bilan  birga  Kant  inson  axloqsizligini  qattiq 

qoraladi.  Kishilardan  axloqiy  norma  va jamiyat  oldidagi  mas’uliyat, 

burchlarini  bajarish  zarur  ekanligini  talab  qildi.  Uning  inson 

konsepsiyasida  axloqiy  poklik  jamiyat  a’zolari  faoliyatining  asosiy 

mezonidir.  Lekin  Kant  axloqiy  yetuklikda  turli  cheklashlar,  man 

qilishlami  absolutlashtirdi.  Buning  natijasida  inson  faoliyati  real 

shart-sharoitlar  ta’siri  ostida  emas,  balki  individual  ongga  alo- 

qador  bo‘lgan  axloqiy  talablar,  qoidalar  ta’sirida  sodir  bo‘ladi.