O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Кант  И.  Сочинения.  В  шести  томах.  Том  4(2),  М .,  1965,  27-bet.

329

---

Kant  insonning  o'zini  o‘zi  bilish  borasidagi  faoliyatini  qadrlaydi. 

O'zini  o‘zi  bilish  jarayonining  inson  faoliyati  doirasiga  kiritilishi 

Kantning  falsafaga  qo‘shgan  eng  muhim  hissalaridan  biri  edi.  U 

birinchi  marta  bilish  murakkab  jarayon  ekanligini  tushuntirib,  ush­

bu  jarayonning  o‘ziga  xos  qonuniyatlari  bor  ekanligini  isbotlab 

berdi.  Birinchi  marta  bilinishi  zarur  bo'lgan  substansiyaning  ifodasi 

va  strukturasini  emas,  biluvchini,  ya’ni  bilishga  intilayotgan  sub- 

yektning  o'zini  o‘zi  bilishda  hal  qiluvchi  omil  ekanligini  dalillab 

berdi.  Bunday  holatni  uning  «Sof  aqlni  tanqid»,  «Prolegomenlar», 

«Muhokama  qobiliyatini  tanqid»  asarlarida  ko‘rish  mumkin.

Inson  o'zini  o‘zi  bilishda  bilim  hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega 

ekanligini  isbotladi.  Kant  inson  bilimlarini  ikki  turga:  tajribadan 

hosil  bo'lgan  bilimlar  (apasteriori);  tajribagacha  mavjud  bo'lgan 

yoki  unga  bog‘liq  bo‘lmagan  bilimlar  (apriori)ga  bo'ldi.  Bilimlar- 

ning  ichki  strukturasini  chuqur  tahlil  qilib,  bilimlar  ikki:  empirik 

va  transendental  darajalarda  namoyon  bo'ladi,  deb  tushuntirdi. 

Empirik  bilimlar  inson  individual  xususiyatlariga  bog‘liq  bo'lsa, 

transendental  bilimlar  insonning  umumiy  holatiga,  uning  kelib 

chiqishiga,  u  yashayotgan  muhitga  bog'liq  bo'ladi,  deb  hisoblaydi.

Kantning  tushuntirishicha,  nazariy  falsafaning  asosiy  vazifasi

—  tabiat,  jamiyat,  insonni  bilishdan  iboratgina  emas,  balki 

insonning  olamni  bilish  borasidagi  intellektual  faoliyati  qonun- 

larini  aniqlash,  o‘sha  qonunlar  chegarasini  belgilab  berishdan 

iboratdir.  U  o‘z  falsafasini  transsendental  falsafa,  o‘zi  yaratgan 

metodni  esa  tanqidiy  metod,  deb  atadi.  XVII  asr  ratsionaliz- 

mining  dogmatik  metodidan  Kant  yaratgan  tanqidiy  analiz 

metodining  asosiy  farqi  shundaki,  bu  metod,  eng  awalo,  in* 

son  faoliyatini,  uning  turli  qobiliyatlari,  malakalarini  o‘rganishga 

qaratilganligidir.  Shunday  qilib,  buyuk  nemis  faylasufi  Kant  inson 

faoliyatini  o'rganishning  metodologik  asoslarini  yaratdi.

Nemis  klassik  falsafasining  yirik  vakillaridan  biri  Fixte  Ioga- 

ni  Gotlibning1  inson  to ‘g‘risidagi  fikr-mulohaza’ari  boshqalarni- 

kidan  keskin  farq  qiladi.  Fixte  falsafasining  o ‘ziga  xos  xususi-