O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

rat»,  «Tarkibot  va  ta rjeo t» ,« M u h iti  a ’zam »,«T uri  m a ’rifat», 

«Ishorat  va 

hikoyat»,«Irfon»  («Bilim»),  «Chor  unsur»  («To‘rt  unsur»),  «Nuqot»  («Hikmatli 

so ‘zlar»),  «G ‘azaliyot»,  «Ruboiyot»  kabi  asarlarida  bayon  etilgan.  1721-yilda  Dehlida 

vafot  etgan.

282

---

beradi.  Shuningdek,  sezgilar  orqali  olingan  olam  haqidagi 

ma’lumotlar  zehnda,  ya’ni  aql  oynasida  har  tomonlama  charx- 

lanadi.  Boshqacha  aytganimizda,  mutafakkirning  fikriga  ko‘ra, 

inson  aqlida  tashqi  olamdagi  barcha  narsalaming  suratlari,  obraz- 

lari  o‘z  ifodasini  topadi.  Fikrlar,  mulohazalar  tashqi  olamning 

inson  miyasidagi  in’ikosidir.

Bedil  asarlarida  insonning  jamiyatda  tutgan  mavqei,  o‘zida 

ikki  olam  (sag‘ir  va  kabir)ni  mujassam  etuvchi  ma’naviy-axlo- 

qiy  fazilatlari,  xususan,  olami  sag‘irda  bo‘layotgan  o‘zgarishlarni 

har  tomonlama  tahlil  etadi.  O'zining  «Irfon»  dostonida  inson­

ning  insoniyligini  ifodalovchi  turli  fazilatlar,  xislatlar  haqida 

fikr  yuritadi.  Uning  fikriga  ko‘ra,  inson  o‘ta  murakkab  majmua, 

unda  hali  bilinmagan  sirlar  ko'p1.  Insonda  barcha  yaxshiliklar, 

m o‘jizalar  mavjud  bo‘lishi  bilan  birga,  turli  fisq-u  fasod,  fit- 

nalarning  ildizi  ham  unga  borib  taqaladi.

Mutafakkir  inson  erkinligi,  kishi  tafakkuri  hurligini  orzu 

qiladi.  U  ko‘p  millatli  mamlakat  Hindiston  xalqlariga  e’tiqodi, 

turli  dinlarga  mansubligidan  qat’i  nazar  bir  xil  ko‘z  bilan 

qaraydi.  Hamma  yagona  inson  urug‘idan  tarqalgan,  deb  hisob­

laydi.  U  ham  braxmanlarni,  ham  shayx-zohidlarni  bab-barobar 

tanqid  ostiga  oladi.  Musulmonlarning  tavakkul  —  taqdirga  tan 

berish,  braxmanlarning  tanosuh  —  jonning  ko‘chib  yurishi 

nazariyalarini  bema’ni,  quruq  gaplar  deydi.  U  insonni  «Eng  oliy 

vujud»,  deb  biladi,  uni  «Hazrati  inson»,  deb  atadi.  Shuning 

bilan  birga,  u  insondagi  kamchiliklar:  tanballik,  makr,  xiyo- 

nat,  qalloblik,  ochko‘zlik,  xasislik,  kibr-u  havo,  manmanlik 

kabi  illatlar  bilan  tinimsiz  kurashdi.  Insonni  barkamol  va  benuq- 

son  ko‘rishni  istadi.  Mehnat  odamni  inson  darajasiga  ko'targanini 

alohida  ta’kidladi.  Mehnatsevarlik  bilan  bilimdonlik,  muhabbat 

bilan  vafodorlik,  biri  ikkinchisi  bilan  o‘zaro  aloqador  ekan­

ligini  tushuntirib  berdi.

ч  Mirza  Bedil  inson  Olloh  tomonidan  yaratilgan  o‘ziga  xos, 

tengi  yo‘q  mo‘jiza  ekanligini  ta’kidlab,  uni  o‘zligini  bilishga 

da’vat  etadi.  Inson  bisotida  mavjud  bo‘lgan  barcha  imkoniyatlar

—  yaxshilik,  ezgulikka  xizmat  qilmog‘i  darkor.  Insonning  o‘zligini 

anglashi  jamiyat,  xalq  oldidagi  mas’uliyatini  tushunib  yetishga 

olib  kelmog‘i  zarur,  deb  hisoblaydi.