O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

birida  1724-yilda  vafot  etgan.

2  So'fi  Olloyor.  Sabotul-ojiziyn.  Toshkent,  1991,  13—17-betlar.

280

---

Uning  ta’kidlashicha,  haqiqiy  ilm  egasi,  birinchi  galda  kam- 

tarin  bo‘lmog‘i,  murodga  yetay  desa  «Haq  rizosi»  uchun  ilm 

egallamog‘i  lozim1.  Kibr-u  havoga  berilgan  riyokorlar  esa  ilmdan 

benasib,  haqiqatdan  yiroqdir.  Shoir  ilmni  kishi  qo‘lidagi  sha’mga 

qiyoslaydi  va  ilmsizlami  qorong‘ida  yo‘l  topa  olmay  yurgan  kim- 

salarga  o'xshatadi,  fuqarolami  ilmli,  bilimli  odamlar  gapiga  quloq 

solishga  chaqiradi.  Faqat  johil,  nodon  kimsalar  haqiqiy  olim 

so‘ziga  quloq  solmaydilar,  ularga  ilm  haqida  gapirmoq  «tomirsiz 

shoxga»  suv  quyish  bilan  barobardir,  deb  yozadi.

So‘fi  Olloyoming  tushuntirishicha,  jamiyat  ma’naviyatining 

holati  ayol  odob-axloqi  bilan  o'lchanadi.  Chunki  ayol  —  jamiyat 

asosi  hisoblangan  oila  negizini  tashkil  etadi.  Ayol  qancha  odobli- 

axloqli,  yaxshi  fazilatli  bo'lsa,  oila  shuncha  ma’rifatli  bo‘ladi.  Oila 

qancha  ma’rifatli  bo‘lsa,  jamiyat  shuncha  madaniyatli  bo‘ladi.  Yaxshi 

ayol  nafaqat  oila,  balki  dinning  kamolotidir.  Odobli-axloqli  ayol- 

larda  poklik,  vafodorlik,  sadoqat,  qanoat  kabi  fazilatlar  jamul- 

jam  bo'ladi.  Yaxshi  xulq-atvorli  ayol  tiliga  ko'p  erk  bermaydi. 

Uning  «suchuk  lafzi»  xonadonga  doimo  osoyishtalik  bag‘ishlaydi. 

Oilada,  ro‘zg‘orda  qanchalik  tashvish  ko‘p  bo‘lmasin,  hayotning 

tashvish-u  quvonchlarini  zukkolik  bilan  anglaydigan  oqila  ayol 

hech  qachon  qahri-g‘azabini  sochmaydi.  Bunday  fahm-u  faro- 

satli,  ibo  va  sadoqatda  o‘mak  xotinlarni,  shoir  jannati  ayollar, 

deydi.  Yomon  ayollami  esa  shaytonga  o‘xshatadi.

So‘fi  Olloyorning  e’tirof  etishicha,  har  bir  ayol  quchog‘ida 

shayton  bor.  Ayoldagi  shaytoniy  «unsurlar»dan  hushyor  bo‘lishga 

chaqiradi.  Xotinlarni  shariat  izmiga  solish,  ular  bilan  muomala- 

munosabatda  erkaklami  qat’iyatli-qattiqqo‘l  bo‘lishga  chorlaydi. 

«Nomahram  nazar  solgan»  xotinni,  garchi  u  har  qancha  «bu- 

zurgzoda»  bo‘lsada,  to‘rt  oyoqli  hayvonga  o‘xshatadi.

So‘fi  Olloyorning  barkamol  inson  to ‘g‘risidagi  fikr-muloha- 

zalari  yangiqo‘rg‘onlik  (G'allaorol)  maktabdor  shoir  Ubaydulla 

Alamkash  tomonidan  yanada  rivojlantirildi.  Xususan,  Alamkash 

faylasuf  shoir  So‘fi  Olloyorning  18  g‘azaliga  muxammas 

bag‘ishladi.

XVII  asrning  ikkinchi  yarmi  va  XVIII  asr  boshlarida  mu­

sulmon  falsafasida  bayon  etilgan  inson  to ‘g‘risidagi  fikr-mulo- 

hazalarning  ratsional  asoslarini  aristotelizm  g‘oyalari  bilan  mus-