O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 

Qarang:  Turobov  M.  Temuriylar  davrida  kutubxonachilik.  M uloqot,  2001, 

№ 6,  33—34-betlar.

126

---

varounnahr,  Xurosonning  mug‘ul  istilosidan  qutilishi,  markaz- 

lashgan  mustaqil  davlatning  ya’ni  yagona  boshqaruv  tizimining 

vujudga  kelishi,  bu  o‘lkalarda  tinchlik,  osoyishtalikning  qaror 

topishi  bilan  bog'liq  bo‘lsa,  ikkinchidan,  IX—XII  asrlarda  ro‘y 

bergan  sun’iy  ravishda  uzilib  qolgan  musulmon  renessansini  qayta 

tiklanishi  bilan  bog‘liq.  Uchinchidan,  Temur  va  temuriylar  davrida 

musulmon  renessansining  yangi  bosqichga  ko‘tarilishi  Eron, 

Movarounnahr,  Xurosonda  tasaw uf  g‘oyalarining  keng  tarqali- 

shi,  uning  davlat  mafkurasi  darajasiga  ko‘tarilishi  bilan  bevosita 

bog‘liq  edi.

Ikkinchi  musulmon  renessansining  eng  baland  cho‘qqisi, 

mashhur  musulmon  astronomi,  davlat  arbobi  Mirzo  Ulug‘bek 

nomi  bilan  bog'liq.  Shuning  uchun  XV  asr  Sharqda  ham 

G 'arbda  ham  «Ulug‘bek  asri»  deb  yuritiladi.  Chunki  UIug‘bek 

zamonasida  ilm-fan  rivojiga  e’tibor  kuchaydi.  Samarqandda  ko‘p 

madrasalar  qurildi.  Idigu  Temur,  Qutbiddin  Sadr,  Amir  shoh 

Malik,  Bibixonim  madrasalarining  bunyod  etilishi  bunga  dalil- 

dir.  Shuningdek,  Buxoro,  G ‘ijduvon  shaharlarida  ham  m a­

drasalar  qurildi/  M adrasalar  sonining  oshib  borishi  diniy  va 

dunyoviy  ilmlarning  uyg‘unlashib  borishi  uchun  real  imkoni- 

yat  yaratdi.

Xullas,  musulmon  madaniyatining  eng  muhim  xususiyati 

Sharq  mamlakatlari,  xususan,  Movarounnahr  va  Xurosonda  diniy, 

dunyoviy  ilmlar  baravar  rivojlanib  borganligi  bilan  xarakterla- 

nadi.  Ilm-fan,  san’at,  adabiyot,  falsafa,  dinshunoslikka  oid  asarlar 

uch  tilda:  arab,  fors-tojik  va  turkiy  tillarda  yaratildi.  Boshqacha 

aytganda,  musulmon  madaniyatining  tili  uch  til  edi.  Xuddi 

shuning  uchun  ham,  musulmon  madaniyatining  yana  bir  xu­

susiyati  ko'ptillilikdir.

Musulmon  madaniyatining  o‘ziga  xos  eng  muhim  xususiyati, 

u  o‘zining  kuchli  gumanistik  xarakteri,  odamlami  yaxshilig-u 

savob  ishlar  qilishga,  do‘st-u  birodarlikka  da’vat  etishi,  bilim- 

ni,  ilmni,  aqlni,  ma’naviyat-u  ma’rifatni  e’zozlashi,  e’tiqod- 

imon,  halollikni  qadrlashi  bilan  xarakterlanadi.  Aniqroq  qilib 

aytganda,  o‘rta  asr  musulmon  madaniyati,  ayniqsa,  falsafasi- 

ning  o‘ziga  xos  xususiyatlaridan  yana  biri  insonning  insoniy- 

ligini,  ya’ni  uning  barkamolligini  ifodalovchi  mezonlar  siste- 

masini  yaratishga  qaratilganligidir.

127

---

Musulmon  madaniyatining  ko'zgusi  bo'lgan  adabiyotda, 

xususan,  she’riyatda  falsafiy  she’r  yozish  avj  oldi.  Bunday 

tendensiyani  o‘rta  asr  adabiyotidan  darhol  ilg‘ab  olish  mumkin. 

Xuddi  shuning  uchun  ham  o‘rta  asr  musulmon  adabiyoti  fal­

safiy  she’riyatning  rivojlanganligi  bilan  ajralib  turadi.

Musulmon  madaniyati  «Osiyo  daryolari  kabi  qumliklaiga  singib 

ketib,  o‘z  qobig‘idan  chiqolmay  nomsiz-nishonsiz  yo‘qolgan»‘ 

emas.  Aksincha,  Yevropa  madaniyatining  rivojlanishi  uchun  asos 

vazifasini  bajardi.  Aniqroq  qilib  aytganimizda,  XIII—XV  asrlarda 

sodir  bo‘lgan  Yevropa  Renessansini  tayyorladi.  Musulmon  madani­

yati  tufayli  jaholat  changalida  bo'lgan  Yevropaning  bir  qator 

mamlakatlarida  ilm-ma’rifat  chirog‘i  yoqildi.  Yevropa  mamlakat­

larida  yashovchi  birorta  xalq  madaniyat-ma’rifatning  tamal  toshi 

hisoblangan  o ‘z  yozuvini  o‘zi  kashf  etgan  emas.  Chunonchi, 

ispanlar  yozuvi  ham,  shimoliy  oramiy  yozuvi  ham  Osiyodan 

olingan.  Shimoliy,  G ‘arbiy  va  Sharqiy  Yevropa  madaniyati  yu- 

non-rum-arab  urug‘idan  unib  chiqqan2.

Musulmon  madaniyati  tufayli  Yevropa  xalqlari  qadimgi  Misr 

va  Vavilon,  Hind  va  Xitoy,  Eron  va  Turon  xalqlari  madaniyati, 

ilm-fani  yutuqlari  bilan  tanishdilar.  Sharq  xalqlari  adabiyoti, 

san’atining  inson  ruhiy-ma’naviy  qiyofasiga  ko‘rsatayotgan  ta ’sir 

mexanizmining  uslublari  va  usullarini  o‘rganib  oldilar.  Sharq  al- 

lomalari,  xususan,  faylasuflari  asarlarida  bayon  qilingan  eng 

ilg‘or  falsafiy  g'oyalar,  olam  va  odam  borlig‘i  to‘g‘risidagi 

qarashlami  qabul  qilib  oldilar  va  uni  yanada  rivojlantirdilar. 

Sharqda  yaratilgan  insonparvarlik  va  adolatparvarlik  g'oyalari  har 

tomonlama  boyitildi3.