O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Esxatalogiya  —  yunoncha  so ‘z  bo'lib,  oxirgi,  keyingi,  oxirat  degan  m a’noni 

bildiradi.

62

---

tarixiy  yo‘lni  zamon  tushunchasi  yordamida  tahlil  qilish,  qadimgi 

zamon  Yevropa  falsafasiga  (xususan,  Yunon  falsafasiga)  xos  xu­

susiyat  emas  edi.  Chunonchi,  Yunon  falsafasida  inson  koinot- 

dagi  hayot  chig‘irig‘idan  o‘tkazib  o‘rganilar  edi.  Avgustin  esa, 

zamon  bu  —  inson  qalbining  yutug‘i  deb  isbotladi.  Uning  tushun­

tirishicha,  koinot  va  uning  harakati  bo‘lmasa  ham  qalb  saqlanib 

qoladi.  Qalb  bor  ekan,  zamon  ham  bo‘laveradi-.

Avgustinning  fikriga  asosan,  zamon  mavjudligining  sharti  — 

qalbimizni  tartibga  solishdir.  Buni  uchta  asosiy  yo‘l-yo‘riq  yor­

damida  kuzatish  mumkin.  Kelajakka  bo'lgan  umidda,  bugungi 

kunga  bo‘lgan  e’tiborda  va  o‘tmish  bilan  aloqador  bo‘lgan  xo- 

tirada.  Inson  zamon  chig‘irig‘idan  o‘tkazib  tahlil  qilinganda,  u 

faqat  tabiatning  mahsuli  emas,  balki  tarixiy  mavjudot  ekanligi 

ma’lum  bo‘ladi.  Lekin  o‘rta  asrda  insonni  bunday  tushunish 

keng  tarqalmadi.  Chunki,  o‘rta  asrda  tarixning  o‘zi  hali  «Mu- 

qaddas  voqealar»  qobig'idan  chiqishga  ulgurmagan  edi.  Tarix 

zamonning  buyuk  voqealarini  o‘ziga  mujassamlashtiigan  edi,  xolos. 

Faqat  Renessans  davrida  «dunyoviy»,  «muqaddas»  tushunchalari 

alohida  reallik  sifatida  talqin  etila  boshladi.

Insonning  ma’naviy  dunyosi,  uning  ruhiy  olamining  shakl- 

lanish  jarayoni  muammolari,  o‘rta  asrning  mashhur  xristian 

faylasuflaridan  biri,  sxolastikaning  yirik  namoyandasi  Foma  Akvin- 

skiyning1  ham  diqqat  markazida  bo‘ldi.  Akvinskiyning  fikriga 

muvofiq,  insonda  mavjud  bo‘lgan  xislatlar,  fazilatlar,  qobiliyat- 

larning  eng  oliysi  aqldir.  Inson  aql  yordamida  yaxshi  va  yomon, 

ezgulik  va  johillikning  farqiga  boradi.  Insondagi  o‘sha  aql-nazariy 

va  amaliy  ko‘rinishlarda  namoyon  bo‘ladi.  Amaliy  aql  deganda, 

nazariy  yo‘l-yo‘riq,  fikr-mulohazalar  emas,  balki  kundalik  tur- 

mush  uchun  zarur  bo‘lgan  xulq-atvorni  bajarishga  qaratilgan 

faoliyat  tushuniladi.

Foma  Akvinskiyning  tushuntirishicha,  qalb  inson  hayotining 

barcha  jabhalari  shakllanishida  asosiy  tamoyil  vazifasini  bajaradi.