O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Bunday  anglashilmovchiliklarni  akademik  V.V.Bartold,  akademik  A.Krimskiy 

va  boshqa  yevropalik  olimlarning  asarlarida  yaqqol  ko'rishimiz  mumkin.

2  Zohidov  V I.  Alisher  N avoiyning  g‘oya  va  obrazlari  olami.  Toshkent,  1961.

3  Abdumalik  Orif.  N avoiy  so ‘fiymi  yoki  mutasawufmi?  G ‘oyiblar  hayolidan 

yongan  chiroqlar.  Toshkent,  1994,  217—227-betlar.

210

---

Ma’lumki,  xalifa  Usmon  zamonasida  boshlangan  imperiya  amal- 

dorlari-yu,  ulam olarining  m ol-u  dunyo  to ‘plashga  hirs 

qo‘yishining  yanada  avj  olishi  islom  diniga  e’tiqod  qo‘ygan  kishi- 

larning  g‘ashiga  tega  boshladi.  Islom  axloqiga  xos  bo'lgan  inson- 

parvarlik  va  adolatparvarlik  an’analaridan  chekinish  boshlandi. 

Biror  foydali  mehnat  qilmay,  boshqalarning  mehnati  hisobiga 

yashash  avj  olib  borgan  bo‘lsa,  boshqa  bir  guruh  kishilar  sabr- 

qanoat,  ya’ni  zuhd  yo‘lini  tutdilar.  Amir-u  hokimlarning  axloq- 

sizligiga  qarshi  norozilik  alomati  sifatida  tarkidunyo  qilib,  o‘z 

yurtlaridan  chiqib  ketdilar.

t

 Tarkidunyo  qilgan  qalandar-darvishlar  ijtimoiy  hayotdan  chet- 

lashib,  uzluksiz  toat-ibodat  bilan  shug‘ullanib,  bu  dunyoning 

barcha  lazzatlaridan  voz  kechib,  Xudo  vasliga  yetishni  va  bun- 

dan  lazzatlanish  g‘oyasini  zo‘r  berib  targ‘ibot  va  tashviqot  qila 

boshladilar.  Ularning  ba’zi  birovlari  yurt  kezib,  butun  umrlarini 

safarda,  odamlar  orasida  o‘tkazishsa,  boshqa  birovlari  o‘z  ustoz- 

lari,  pir-u  murshidlari  bilan  birga  turishardi.  Ular  oila  qurmay, 

bola-chaqa  ko‘rmay,  tilanchilik  bilan  kun  o‘tkazishar,  nafslarini 

jilovlab,  faqirona yashashardi.  Katta-kichik  yig‘inlarda  yaxshilik  va 

yomonlik  haqida  va’z  aytishardi.

Qalandar-darvishlarning  kiyinishlari  ham  o‘zgacha  edi.  Ust- 

larida  quroq  va  juldur  kiyimlar,  boshlarida  ba’zan  do‘ppi,  ba’zan 

esa  kuloh  bo‘lardi.  Yonlarida  turli  narsalarni  solish  uchun  kadi 

osib  yurishar,  bellarida  kamar,  qo‘llarida  hassa  tutardi.  Ko‘chama- 

ko'cha,  shaharm a-shahar  yurib,  Qur’oni  Karimdagi:  «Agar 

Xudoni  sevadigan  bo'lsangiz,  menga  ergashinglar,  shunda  Olloh 

sizlarni  sevadi»',  degan  oyatni  qayta-qayta  takrorlardilar.  Ko‘rinib 

turibdiki,  so‘flylik  o‘z  taraqqiyotining  dastlabki  bosqichida  zo- 

hidlik,  ya’ni  tarkidunyochilik  g‘oyalarini  targ'ib  etgan  edij  Zo- 

hidlik,  ya’ni  tarkidunyochilik  g‘oyalarini  Uvays  Qaraniy  (657- 

yilda  vafot  etgan),  basralik  Hasan  (728-yilda  vafot  etgan),  Moliki 

Dinor  (748-yilda  vafot  etgan),  Abu  Hoshim  So‘fiy  (767-yilda 

vafot  etgan),  Sufyona  Savriy  (777-yilda  vafot  etgan),  Abdulloh 

ibn  Muborak  (797-yilda  vafot  etgani),  Fuzay  ibn  Ayoz  (802- 

yilda  vafot  etgan)  qarashlarida  ko‘rish  mumkin2.