O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 

Konfutsiy  eramizdan  aw algi  551—479-yillarda  yashagan.  Konfutsiy  nom i  «Кип» 

va  «Futsizm»  so'zlari  asosida  vujudga  kelgan.  Hozirgi  zam on  qoidalariga  asosan 

tahlil  qilsak,  «Коп»  familiyasini  bildirsa,  «fu»  so ‘zi  faylasuf,  «szi»  o ‘qituvchi, 

ustoz,  muallim  ma’nosini  anglatadi.  Xitoyliklar  uni  «Kunsizm»,  ya’ni  «Faylasuf 

ustoz  Кип»  deb  atashgan.

19

---

Konfutsiy  vafotidan  so‘ng  uning  shogirdlari  ustoz  suhbatlarini 

to ‘plab,  «Lunyun»  nom i  bilan  alohida  traktat  etib  rasmiylash- 

tirganlar1.

Konfutsiy  xitoyliklarni  ajdodlaridan  qolgan  buyuk  madaniy- 

m a ’naviy  m eros  u ch  buyuk  kitobda:  «A shulalar  kitobi», 

« 0 ‘zgarish  kitobi»,  «Tarix  kitobi»da  bayon  qilingan  qoidalarga 

amal  qilishga  chorlagan.  O 'sha  kitoblarda  bayon  qilingan  qoi- 

dalarni  o ‘tmish  bilan  bugunni,  ajdodlar  bilan  avlodlarni,  in ­

son  bilan  osm onni  bog‘lovchi  yirik  ruhiy-m a’naviy  qudrat,  deb 

hisoblagan.  Shuning  uchun  ham  xitoylik  mutafakkir:  «Men  faqat 

uzatam an,  lekin  bunyod  etmayman;  m en  o‘tmishga  ishonam an 

va  uni  sevaman»2,  deb  aytgan  edi.

“{  K onfutsiy  ham   o ‘z  o ‘tm ishdoshlarining  olam   va  odam  

to ‘g‘risidagi  flkr-mulohazalarini  davom  ettirib,  osm on  —  bu 

tabiat,  xudo  va  insondir,  deb  tushuntirdi.  Osmon  ularga  kuch 

va  aql  ato  etgan.  Shuning  uchun  ham   inson  o‘z  ixtiyori  bilan 

harakat  qilolmaydi,  o‘zini-o‘zi  yarata  olmaydi.  Chinakam   inson 

o ‘z  faoliyatining  osmon  bilan  bog'liqligi  uchun  o ‘z  taqdiridan 

ham isha  m innatdor  b o ‘lm og‘i  kerak.

Konfixtsiyning  fikriga  ko‘ra,  osmon  va  yerda  tug‘ilganlar  ichida 

eng  qudratlisi  insondir.  Inson  o ‘z  mohiyatiga  ko‘ra  yaxlit,  bir 

butundir.  Shuning  uchun  ham   odamlar  o ‘z  tabiatiga  ko‘ra  bir- 

birlariga  yaqindirlar.  Lekin  o'zlarining  xulq-atvorlari,  urf-odat- 

lariga  ko‘ra  bir-birlaridan  yiroqdirlar3.  Inson  o'zining  ichki  m o­

hiyatiga  ko ‘ra  boshqalaiga  yaxshilik  qilishga,  ezgulikka  moyilligi 

bor.  Xususan,  boshqalarga  xayrixohlik  (jen),  adolatparvarlik  (i), 

sam im iyat  (sin),  urug‘-aym oq,  qavm -qarindoshlarga  hurm at 

(syao),  hukmdorga  sadoqat  (chjun)  shular  jumlasidandir.  Lekin 

bunday  olijanobliklar  insonning  amaliy  faoliyatida  birdan  nam o- 

yon  b o ‘ladi,  deb  bo ‘lmaydi.  H am m a  ham   bunday  olijanoblik- 

lardan  huzur-halovat  oladi,  deb  ham   bo‘lmaydi.  Yaxshi  odam  

o ‘zining  olijanob  ishlarida yuksak  axloqiy  prinsiplarga asoslanadi. 

O 'sha  axloqiy  prinsiplar  asta-sekin  insonning  tashqi  qiyofasida, 

amaliy  faoliyatida  nam oyon  bo 'la  boshlaydi.  Turli  urf-odatlar, 

rasm -rusum lar  va udum lar  axloqiy  prinsiplarning  ro'yobga  chi- 

qishi  uchun  ichki  impuls  beradi.  Ю т   o ‘zining  qalbi  va  aqli