O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

C het  el  p sixologiyasida  shaxs  nazariyalari
J a h o n   psixologiyasi  f a n id a   sh ax sn in g   k a m o lo ti,  u n i n g  
r i v o j l a n i s h i   t o ‘g ‘ris id a   x i l m a - x i l   n a z a r i y a l a r   y a r a t i l g a n  
b o ‘lib,  t a d q i q o t c h i l a r   i n s o n   shaxsini  o 'r g a n i s h d a   tu rlic h a  
p o z i t s i y a d a n   tu rib ,  m u a m m o n i n g   m o h i y a t in i   y o r i t i s h d a  
o ‘z ig a   x o s   t a r z d a  y o n d a s h a d il a r .   M a z k u r   n a z a riy a la r  q a t o -  
68
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

riga  b io g e n e tik ,  s o ts io g e n e tik ,  p six o g en etik ,  k o g n itiv is tik , 
p six o an alitik ,  bixcvioristik  n a z a r i y a la r n i   kiritish  m u m k i n .  
Q u y i d a   s a n a b   o ‘ti lg a n   n a z a r i y a l a r   v a   u l a r n i n g   a y r i m  
n a m o y a n d a l a r i   t o m o n i d a n   sh a x s n i  rivojlantirish  p r i n s ip la ri 
t o ‘g ‘risidagi  qarash larig a  t o 'x t a l i b  o ‘ta m iz .
B io g en etik   n a z a r i y a n i n g   n e g iz id a   i n s o n n i n g   b io lo g ik  
yetilishi  bosh  o m il  s ifatida  q a b u l  qilin g a n   b o 'l i b ,   q o lg a n  
j a r a y o n l a r n i n g   ta r a q q i y o ti   ixtiy o riy   x u su siy a t  k a s b   e tib , 
u l a r   b i l a n   s h u n c h a k i   o ‘z a r o   a l o q a   t a n   o l i n a d i ,   x o l o s . 
M a z k u r   n a z a r i y a g a   b i n o a n ,   t a r a q q i y o t n i n g   b o s h   m a q -  
sadi  —  biologik  d e t e r m i n a n t   (a n iq lo v c h i)la rig a   q a r a ti la d i  va 
u l a r n i n g   m o h i y a t i d a n   s o t s i a l - p s i x o l o g i k   x u s u s i y a t l a r  
keltirilib  chiqariladi.
T a r a q q i y o t   j a r a y o n i n i n g   o ‘z i,  d a s t a v v a l   b i o l o g i k  
yetilish n in g  universal b o s q ic h i   sifatida  s h a r h la n a d i   v a  ta lq i n  
qilinadi.
B iogen etik   q o n u n n i   F . M y u l l e r   va  E . G e k k e l l a r   k a s h f  
q i l is h g a n .   B i o g e n e t i k   q o n u n i y a t   o r g a n n i n g   t a r a q q i y o t i  
n az a riy a sin i  ta shviq  q i lis h d a   va  a n t i d a r v in e h il a r g a   q a r s h i  
k u r a s h d a   m u a y v a n   tarixiy  o l rin  t u ta d i.  B iroq  b u   q o n u n i y a t  
t a r a f d o r l a r i   o r g a n n i n g   i n d i v i d u a l   v a   t a r i x iy   t a r a q q i y o t i  
m u n o s a b a tl a r in i   t u s h u n t i r i s h d a   q o ‘pol  x a to la r g a   y o ‘l  q o ‘y- 
g a n la r.  J u m l a d a n j  b io g e n e tik   q o n u n g a   k o 'r a ,   s h a x s   p s ix o - 
l o g i y a s i n in g   i n d i v id u a l  t a r a q q i y o t i   ( o n t o g e n e z i )   b u t u n  
in so n iy a t  tarixiy  ta r a q q i y o ti n i n g   (filo g en e zi)  a s o s i y   b o s -  
qichlarini  qisqacha takrorlaydi,  deg a n   Fikr o ‘rtaga ta s h la n a d i^
N e m i s   psixologi  V . S h t e r n n i n g  fikricha,  c h a q a l o q   ( y a n -  
gi  fTip4iC'^n  bolri)  h n ^ 11  o d a m   e m a s ,   balki  fa q a t   s u t e m i -  
zu v c h ila rg a   d a x ld o r   h a y v o n d ir ,   u  olti  o y l i k d a n   o s h g a c h ,  
psixik  t a ra q q iy o ti  j i h a t i d a n   fa qat  m a y m u n l a r   d a r a j a s i g a  
tenglashadi,  ikki»yoshida e sa   o d d i y  o d a m   h o lig a kelad.i,  bosh 
y o s h lard a  ibtidoiy p o d a  holatidagi  o d a m l a r  d arajasiga y e ta d i, 
m a k t a b   d a v rid a n   b o sh lab   ib tid o iy   d avrni  b o s h i d a n   k e c h i -  
ra d i,  kichik  m a k t a b   y o s h i d a   o ‘rta  a s r  k ish ila r  o n g i g a   va 
n i h o y a t   yetuklik  d a v r d a g in a   ( 1 6 — 18  y o s h l a r d a )   u   h o z irg i 
z a m o n   kishilarining  m a d a n i y   d arajasig a  e ris h a d i.
B i o g e n e t i k   n a z a r i y a n i n g   y i r i k   n a m o y a n d a l a r i d a n  
a m e r i k a l ik   psixolog  S.Xoll  p s ix o lo g ik   t a r a q q i y o t n i n g   b o s h
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q o n u n i   „ r e k a p i t u l a t s i y a   q o n u n i “  (f ilo g e n e z n i  q i s q a c h a  
t a k r o r la s h )   d e b   h iso b lay d i.  U n i n g   fikricha,  o n to g e n e z d a g i  
i n d i v id u a l   t a r a q q iy o t  filo g e n e z n in g   m u h i m   b o s q ic h la rin i 
ta k ro rla y d i.  O li m n in g  t a lq in ig a  k o ‘ra, g o ‘daklik  hayvonlarga 
x o s  t a r a q q i y o t   p allasini  q a y t a r i s h d a n   b o s h q a   n a r s a   em as . 
B o la lik   davri  esa  q a d i m g i   o d a m la r n in g   asosiy  m a s h g ‘uloti 
b o ‘lgan  o v c h ilik   va  b a l i q c h ilik   davriga  a y n a n   m o s   kcladi. 
8 — 12  y o s h   o ra lig ‘idagi  b o l a   o ‘sish  davri  o ‘sm iro ld i  y o s h i- 
d a n   ib o r a t   b o ‘lib,  y o w o y i l i k n in g   oxiri  va  sivilizatsiyaning 
b o s h l a n i s h i d a g i   k a m o l o t   c h o ‘q q i s i g a   h a m o h a n g d i r .  
0 ‘s p irin lik   esa  jin s iy   y e t ilis h d a n   ( 1 2 —  13)  b o s h l a n i b   to  
y e tu k l ik   davri  kirib  k e lg u n g a   q a d a r   (22 —  25  y o s h g a c h a ) 
d a v o m   e t i b ,  u  r o m a n t i z m g a   e k v iv a lc n td ir.  S . X o l l n i n g  
t a l q i n i g a  q a r a g a n d a ,  b u   d a v r la r  „ b o ‘ron  va t a z y iq la r“ ,  ichki 
v a   t a s h q i   n i z o la r d a n   i b o r a t   b o l i b ,   u la rn in g   k ec h ish i  d a v o -  
m i d a   o d a m d a   „indiv id u allik   tu y g ‘u “ si  vujudga  keladi.  Shaxs 
riv o jla n is h in in g   u s h b u   n a z a riy a s i  o ‘z  d av rid a   b ir  ta la y   t a n -  
q i d i y   m u l o h a z a l a r   m a n b a y i   vazifasini  o ktadi,  c h u n k i   in so n  
z o t i d a g i   r i v o j l a n is h   b o s q i c h l a r i   fil o g e n e z n i   a y n a n   t a k -  
r o r la m a y d i  va  ta k ro r la s h i  h a m   m u m k i n   em as.
¿ ' B i o g e n e t i k   k o n s e p s i y a n i n g   b o s h q a   b i r   t u r i   n e m i s  
„ k o n s t i t u t s i o n   p s ix o lo g iy a s i“  (i n s o n n i n g   t a n a   tuzilishiga 
a s o s l a n g a n   n a z a r i y a )   n a m o y a n d a l a r i   t o m o n i d a n   ish lab  
c h i q i l g a n .   E . K r e c h m e r   s h a x s   (psixologiyasi)  tipologiyasi 
n e g i z i g a   b i r   q a n c h a   b i o l o g i k   o m i ll a r n i   ( m a s a l a n ,   t a n a  
t u z i l is h i n i n g  tipi  v a   b o s h q a la r n i)   kiritib,  i n s o n n i n g  j i s m o -  
niy tipi  bilan  o 'sish in in g  xususiyati o ‘rtasida  uzviy bogMiqlik 
m a v j u d ,   d e b   ta x m i n   q iladi.  E . K r e c h m e r   o d a m l a r n i   ikkita 
k a tt a   g u r u h g a   ajra tad i  v a   u la rn in g   biri  sikloid  toifasiga  xos 
( t e z   qo*zg‘a l u v c h i,  h i s - t u y g kusi  o ‘ta   b a r q a r o r ) ,  ikkinchisi 
e s a   s h i z o i d   t o i f a s i g a   ( o d a m o v i ,   m u n o s a b a t g a   q i y i n  
k ir i s h u v c h i ,  h i s - tu y g ‘usi  c h e k la n g a n )   xos  o d a m l a r   e k a n -  
ligini  a y ta d i.  Bu  t a x m i n i n i   u  shaxs  rivojlanishi  d avriga 
k o ‘c h i r i s h g a   h a r a k a t   q i l a d i ,  n a tija d a   o ‘s m i r l a r d a   sikloid 
x u su s iy a tla ri  ( o ‘ta  q o kz g ‘a lu v c h a n lik ,  tajo v u zk o rlik ,  a ffek ­
tiv  ta b ia tlilik ,  ilk  o ‘s p i r i n l a r d a   esa  shizoidlik  xususiyatlari) 
b o ‘la d i,  d e y a   x u lo s a   c h i q a r a d i .   L ekin  i n s o n d a   b io logik 
s h a r t l a n g a n   sifatlar  h a m i s h a   yetakchi  va  hal  qiluvchi  o ‘rin 
70
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

t u t a   o lm a y d i,  c h u n k i   s h a x s n i n g   i n d i v id u a l- t ip o l o g i k   x u s u - 
siyatlari  h a m m a   v aq t  b ir-b irig a   a y n a n   m o s   t u s h m a y d i .
B i o g e n e ti k   n a z a r i y a   n a m o y a n d a l a r i d a n   a m e r i k a l i k  
p s i x o l o g la r   A . G e z e l l   v a   S .X o il  t a r a q q i y o t n i n g   b io l o g ik  
m o d e li  asosida  t a x m i n i y   ish  k o ‘ra d ila r  va  b u   j a r a y o n d a  
m u v o z a n a t ,   in tegra tsiya,  y a n g ila n is h   sikllari  o ‘z a r o   o ‘rin 
a l m a s h i n ib   tu ra d i,  d e g a n   x u lo sag a  keladilar.
Psixologiya tarixida  Z i g m u n d   F re y d n in g  s h a x s   t a lq in id a  
b io l o g iz m n i n g   e n g   y a q q o l  k o ‘rinishi  o ‘z  i fo d a s in i  t o p g a n .  
U n i n g   t a 'l i m o t i g a   b i n o a n ,   s h a x sn in g   b a r c h a   x a t t i - h a r a -  
katlari  (x u lq i)  o n g s iz   b i o l o g i k   m a y l l a r   y o k i   i n s t i n k t l a r  
b i l a n   s h a r t l a n g a n ,   a y n i q s a   b i r i n c h i   n a v b a t d a ,   u   j i n s i y  
m a y l i g a   ( l i b i d o g a )   b o g ‘l i q d i r .   B i r o q   b u n g a   o ‘x s h a s h  
biolo g iz ato rlik  o m illari  h a m m a  v aq t  in so n  x u l q i n i   belg ilo v - 
c h i  b i r d a n   b i r   m c z o n   y o k i   b e t a k r o r   tu rtk i  r o l i n i   b a ja ra d i 
d e y a  o lm aym iz.
I 
B io g en etik   n a z a r i y a n i n g   q a r a m a - q a r s h i   k o ‘rin is h i  — 
bu aksil qutbga joylashgan  sotsiogenetik nazariya  hisoblanadi. 
S o tsio g e n e tik  y o n d a s h is h g a  b i n o a n ,   sh a x s d a   r o ‘y  b e r a d i g a n  
o ‘zg a ris h la r  j a m i y a t n i n g   tu zilish i,  ij tim o iy la s h u v   us u llari, 
u n i   q u r s h a b   t u r g a n   o d a m l a r   b i l a n   o ‘z a r o   m u n o s a b a t i  
v o sita la rid a n   kelib  c h i q q a n   h o l d a   tu s h u n tir ila d i.i  Ijtim o iy - 
l a s h u v   n a z a r i y a s i g a   k o ' r a ,   i n s o n   b i o l o g i k   t u r   s i f a t i d a  
t u g ‘ilib,  h a y o t n i n g   i jtim o iy   s h a r t- s h a r o i t l a r i n i n g   b e v o s ita  
t a ’siri o s tid a shaxsga  a y l a n a d i .l
G 'a r b i y   Y e v r o p a n i n g   m u h i m   n a z a r i y a l a r i d a n   b iri  — 
b u   r o lla r  n a z a riy a sid ir.  U s h b u   n a z a r i y a n i n g   m o h i y a t i g a  
k o ‘ra, j a m i y a t   o ‘z in i n g   h a r  b i r  a ’zosiga  s t a t u s   ( h a q - h u q u q )  
d e b   n o m l a n g a n   x a t t i - h a r a k a t   (x u lq )n in g   b a r q a r o r   usullari—  
m a jm u y in i  ta k lif  qiladi.  I n s o n   ijtim oiy  m u h i t d a   bajarishi 
s h a r t  b o l g a n   m axsus  ro llari  sh a x sn in g   x u l q - a t v o r   x u s u - 
siy atid a,  o ‘zga la r  b ila n   m u n o s a b a t ,   m u l o q o t   o 'r n a t i s h i d a  
sezilarli  iz  q o ld irad i.
A Q S H d a   keng  ta rq a lg a n   n a z a riy a la rd a n   y a n a   biri  — bu 
individual tajriba va b ilim la m i m ustaqil egallash nazariyasidir. 
M a z k u r  nazariyaga  b i n o a n   sh ax sn in g   h ay o ti  v a   u n i n g   v o q e -  
likka  nisbatan  m u n o s a b a t i   k o ‘p in c h a   k o ‘n i k m a l a r n i  egallash 
va  b ilim la rn i  o ‘z ! a s h t ir i s h n i n g   s a m a r a s i,  q o ‘z g ‘a t u v c h i n i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

u z l u k s i z   ravishda  m u s t a h k a m l a n i b   b o ris h n in g   m a h s u li d ir  
( E . T o r n d a y k ,   B .S k in n e r   v a   h o k a z o ).
K . L e v i n   t o m o n i d a n   tavsiya  qilin g a n   „fazoviy  z a ru ra t 
m a y d o n i “  nazariyasi  psixologiya  fani  u c h u n   o ‘z  d av rid a  
m u h i m   a h a m iy a t kasb etadi.  K .L evinning  nazariyasiga  k o 'ra , 
i n d i v i d n i n g  xulqi,  x a t t i- h a r a k a t i,   psixologik  k u c h  vazifasini 
o ‘t o v c h i   ishtiyoq  m a q s a d l a r  b ilan  b o s h q a r ib   turiladi  va  u la r 
fa z o v iy   z a r u r a t   m a y d o n i n i n g   k o 'l a m i   va  ta y a n c h   n u q ta s ig a  
y o 'n a l t i r i l g a n   b o 'la d i.
Y u q o r i d a   tahlil  q i l in g a n   h a r   b i r   n a z a riy a   sh a x s n in g  
i j t i m o i y   x u lq in i  o ‘z g a la r   u c h u n   yopiq  yoki  c h e k l a n g a n  
m u h i t   x u su s iy a tla rid a n   kelib  c h i q q a n   h o ld a   tu s h u n t ir a d i ,  
b u   o ‘r i n d a   o d a m   x o h l a y d i m i   yoki  y o ‘q m i  b u n d a n   q a t ’i 
n a z a r   m a z k u r s h a r o i t g a   m o s l a s h m o g 'i  z a ru r,  d e g a n  a q id a g a  
a m a l   q ilin a d i.
B i z n i n g c h a ,   b a r c h a   n a z a r i y a l a r d a   in s o n   h a y o t i n i n g  
i j t i m o i y - t a r i x i y   v a z iy a tla ri  v a   o b y e k tiv   s h a r t- s h a r o i t l a r i  
m u t l a q o  e ’tiborga o l i n m a g a n g a  o ‘xshaydi.
'  P s ix o lo g iy a d a   p s i x o g e n e t i k   y o n d a s h i s h   h a m   m a v ju d  
b o ‘Iib,  u   b io g e n e tik ,  s o t s io g e n e tik   o m i ll a r n in g   q i m m a t i n i  
k a m s i t m a y d i ,   a k s i n c h a   p s i x i k   j a r a y o n l a r   t a r a q q i y o t i n i  
b i r i n c h i   darajali  a h a m i y a t g a   ega  d e b   hisoblaydi.  U s h b u  
y o n d a s h i s h n i   u c h t a   m u s ta q il  y o 'n a lis h g a  ajratib  tahlil  qilish 
m u m k i n ,   c h u n k i   u la rn in g   h a r   biri  o ‘z  m o h iy a ti,  m a h su li 
va j a r a y o n   sifatida  k e c h is h i  b ila n   o ‘z a ro   farqlanadi.