O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi


O n g n in g   paydo  boMishi  v a   uning


bet18/291
Sana27.09.2021
Hajmi
#187097
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   291
Bog'liq
Psixologiya (E.G'oziyev)

O n g n in g   paydo  boMishi  v a   uning 
ijtim o iy -ta r ix iy   m o h iy a ti
www.ziyouz.com kutubxonasi


biladoshlariga  o ‘tm ish  (xotirot),  hozirgi  davr  va  kelajak 
t o ‘g ‘risida  m a 'l u m o t   bcrish  h a m d a   ijtimoiy  turm ush  taj- 
ribalarini  y etk azish  imkoniyatiga  e g a )   Insoniyatning  ijti- 
m oiy-tarixiy  tara qqiy o tid a   aks  ettirish  ( in ’ikos  qilish)  im- 
koniyatlari  til  tufayli  qayta qurildi,  o q ibatd a  o d a m   miyasida 
a tro f-m u h it  tim sollari,  xususiyatlari  a n iq r o q   aks  eta  bosh- 
ladi.  O q ib a td a   kishilik  dunyosi  t o m o n id a n   orttirilgan  taj- 
ribadan yakka shaxs bahram and b o ‘la bordi,  keyinroq  uning 
u c h u n   n o m a ’lu m   hisoblangan  borliq  hodisalari,  holatlari, 
qonuniyatlari t o ‘g ‘risidagi bilimlacga egalik qila boshladi.  His- 
tuyg‘ular,  ichki  kechinmalar, taassurotlar,  hayajonga soluvchi 
n a fo s a t  t i m s o l l a r i   y u z a sid a n   z a v q la n is h ,  h u z u r la n is h  
im koniyati  v u ju d g a   keldi.  ularning   m a z m u n i,  m a ’nosi, 
mohiyati  haqid a  o ‘ziga  o'zi  hisobot  berish,  ijobiy yoki  salbiy 
ta'sir  ko‘rsatishni  baholash  muammolarini  keltirib  chiqardi.
H a yv on ot  o lam i  bilan  insoniyatning  xabar  yetkazish 
vositasi  o 'rta s id a g i  farq  tafakkurda  h am   o ‘z  aksini  topdi. 
C h u n k i   h a r   q a n d a y   psixik  fu n k s iy a   b o s h q a   tu rd a g i, 
shakldagi,  m a z m u n d a g i  funksiyalar  q o b ig ‘ida  n a m o y o n  
b o lladi  va  m u a y y a n   s h a rt-s h a ro itla r  vujudga  kelganida 
rivojlanadi.  Y uk sak  taraqqiy  e tgan  h a y v o n la rd a   am aliy 
(sodda)  ta f a k k u r   mavjud  b o lib ,  c h a m a la s h   orqali  m o ‘ljal 
olishga,  fa v q u lo d d a g i  vaziyat  yuzaga  keltirgan  vazifani 
ba ja rishg a   y o 'n a l t i r i l g a n   boMadi.  H a y v o n la r,  a n iq r o g ‘i 
m a y m u n la r  a y rim   hollarda  „qu ro l“  yasash  va  u n d a n   kczi 
k elg a n d a   fo y d a la n is h la r i  tajrib alarda  k u z a tilg a n ,  biroq 
u lardan  b iron ta si  tafakkurni  m a v h u m   tarzda  amaliyotga 
ta tb iq   e ta   b i l m a g a n .   H olbuki,  h a y v o n la r   idrok  qilish 
k o 'la m id a n   ta s h q a r i  chiqish  im k o niyatiga  ega  em aslar, 
binobarin,  u yaqqollikdan  mavhumlikka o ‘ta olmaydi,  hatto 
b unday  vaziyatni  aks  ettirish  im koni  h a m   y o ‘q.  Hayvon 
yaqqollik,  bevosita  idrok qilishlikning quli  b o l s a ,   aksincha, 
inson  m a v h u m   fikrlashning  gultojisidir.  Inson  va  hayvon 
o krtasidagi  b u   boradagi  tafovut  quvidagilarda  mujassam- 
lashadi:  a)  s h a x sn in g   xulq-atvori,  faoliyati  yaqqollikdan 
m av h u m   h o la tg a   o 'tish   imkoniyatiga  ega;  b)  favquloddagi 
vaziyat  m u n o s a b a ti  tufayli vujudga  kelishi  m um k in  b o ‘lgan 
oqibatni  o l d in d a n   payqash  layoqati  mavjud;  d)  qiyinchi-
www.ziyouz.com kutubxonasi


liklar  u ch ra sa ,  ularni  yengish  u c h u n   q o 's h im c h a   v o s ita la r 
qoMlash,  o'zgartirishlar  kiritish  im k o n i  borligi  bilan  a jra lib  
t u ra d i.  M a s a l a n ,  a v to m o b il  i s h d a n   c h iq s a ,  inson  u n i  
sozlaydi,  y o m g 'ir   yog ‘sa,  n a r s a l a r n i   panaga  oladi,  a y b  
ish  qilib  q o 'ysa,  him oyalanish  y o 'l-y o 'riq la rin i  o ‘ylaydi, 
m u a m m o  yechimini qidiradi va  hokazo.  Shaxs favquloddagi 
vaziyatning  qurboniga  a y la n m ay d i,  aksincha  u  kelajakni 
k o'rab ilishg a qodir,  aql-farosati  bashorat qilish  imkoniyatini 
yaratadi.  Inson  faoliyat  m ah su lin i  o ld in d a n   payqash,  f e ’l- 
a tv o r  o q i b a tin i  o ld in d a n   s e z is h g a   q o d i r   ekanligi  b i l a n  
ustuvorlik  qiladi.  Hayvonlarning  a m a liy   tafakkuri  u l a r n i  
yaqqol  vaziyatdan  bevosita  t a ’sirotga  b o ‘ysunishini  t a q o z o  
etadi.  Shaxsning  m avhum   fikrlashga  b o ‘lgan  qobiliyati  u n i 
m uayyan vaziyatga bevosita b o g ‘liqlikdan xalos etadi.  I n s o n  
bevosita  m u h im   t a ’sirga  ja v o b   berish  bilan  q a n o a tla n ib  
qolm ay,  balki  uni  kutayotgan  t a ’sirni  h am   ba rta ra f e tish g a  
q u rb i  y e ta d iA   I n s o n   psixikasi  b i l a n   h a y v o n   p s ix ik a s i 
o'rtasidagi birinchi  farq shaxsning o 'z i   anglagan  q a driy atga 
bin o an   ongli  xatti-harakat  qilish  qobiliyati  mavjudligidir./ 
N  Shaxsning  hayvondan  ik kinchi  farqi  — uning  m e h n a t  
qurollarini  yaratish  va  saqlashga  layoqatli  ekanligi  b o 'l ib ,  
u  m e h n a t  qurollarini  o ld in d a n   tu zilg an   rejaga  m u v o fiq  
yasaydi va muayyan  maqsadni amalga oshirishda foydalanadi
keyinchalik uni  qayta ishlatish  n iyatida  asrab,  olib q o ' y a d i y  
U la rd a n   o d a m la r   ham korlik d a  foy d ala n ad ilar  va  u l a r n i  
hamkorlikdagi  faoliyatida yaratadilar. O 'zaro  tajriba alm asha- 
dilar, bilim larni boshqalarga ye tkazishadi,  u m u m iy  vorislik 
tufayli  u  yana  yuksaladi.
\ I n s o n   psixikasining  h a y v o n n i k i d a n   y a n a   b ir  f a r q i 
shundaki,  u  ijtimoiy tajribani  b o sh q a la rg a  uzluksiz  ravishda 
y e t k a z i s h i d a   aks  e t a d i . ' T a j r i b a l a r n i   i n s tin k tiv   x a t t i -  
harakatlar tarzida o'zlashtirish  h a m   insonga,  ham   hayvonga 
xosdir,  lekin  shaxsiy  tajribaga  k o ‘ra  ijtimoiy  ta jrib a n in g  
ustu v o rligi  o d a m n i n g   ongli  m a v j u d o t   sifatida  y a n a d a  
m u k am m a lla sh u v id a   asosiy  m a n b a   hisoblanadi.  S hax sni 
ijtimoiy  m u no sa b a t,  ijtimoiy tajriba  shakllantiradi,  m o d d iy  
va ma'naviy qurollami egallash natijasida unda yuksak insoniy 
fu nk siya la r  (ixtiyoriy  xotira,  ixtiyoriy  d iq q at,  m a v h u m
www.ziyouz.com kutubxonasi


tafakkur)  vujudga  keladi  va  rivojlana  boradi\ Subyekt  torno- 
nidan  kishilik dunyosida yaratilgan madaniy merosni o ‘zlash- 
tirilishi, ayrim o ‘zgartirishIar kiritilishi  lining kamolotida sifat 
jihatidan yuksak bosqichni yuzaga keltiradi. Yuksak funksiyalar, 
nutqiy  faoliyatning  takom illashuvi,  m e h n a tn in g   hayotiy 
ehtiyojga  aylanishi,  ertangi  hayot  t o ‘g ‘risida  m ulohazalar 
tug'ilishi  ongning  rivojlanishi  uchun  m u h im   imkoniyatlar 
yaratdi.  Shu  b o is  i n s o n   va  hayvon  o ‘rtasidagi  tafovut 
tajribaning vorislik fîmksiyasini  kasb etishi  bilan yakunlanadi. 
Jismoniy va aqliy faoliyat kundalik zaruratga aylanishi sababli 
o n g   b e v o s ila   n a z o r a t   fu n k siy a sin i  b a j a r a   b o s h la y d i , 
shuningdek, jam iyat, ja m o a ,  tabiat  to ‘g‘risidagi  tasawurlarni 
tushunishi,  anglash  h a m   uning  tasarmfiga  aylanadi.
Borliq  voqeliklarini  bir  tekis  in ’ikos  ettirish  vositasi 
sifatida insonda  his-tuyg‘ular rivojlana boshlaydi.  Inson bilan 
hayvonot  olam i  o ‘rtasidagi  tafovut  h is - tu y g ‘u lar  orqali 
n a m o y o n   b o l a d i .   L ekin  atro f-m u h itd ag i  o ‘zgarishlarga 
nisbatan befarqlik h a r  ikkala toifadagi  m avjudotlarda birdck 
hu km   surm aydi,  y a ’ni  tashqi  t a ’sirlar  ijobiy  yoki  salbiy 
hissiy  q o ‘zg‘atishni  vujudga  keltiradi.  Em otsional  holatlar 
ha yvonlarda  u s tu v o r   o ‘rin  egallaydi,  u larga  o ‘zlarining 
m u n o s a b a t l a r i n i   b i ld i r a d i .   Biroq  h a y v o n l a r d a n   farqli 
oMaroq,  o d a m   o ‘z in i n g   yuksak  h is-tu y g ‘ulari  (axloqiy, 
aqliy,  nafosat,  p raksik —  lazzatlanish)  bilan  jam iyatga  va 
t a b i a tg a   n i s b a t a n   m u n o s a b a t i n i   b i ld i r a d i .  J u m l a d a n ,  
q u v o n c h ,  g ‘a m - g ‘ussa,  m eh r-m u h a b b a t,  achinish,  ham - 
dardlik,  zavqlanish,  faxrlanish,  iflixor  va  boshqalar.  Tabiat 
manzaralari,  m e h n a t  mahsuli,  turmush  lahzalari,  ezgulik, 
a rm o n   insonni  faollikka  undaydi  va  h a r   b ir  soniyadan 
maqsadga  muvofiq  foydalanish  xohishlari  motiv  vazifasini 
bajarishga  o'tadi.  Yuksak  his-tuyg’ular  inson  xulq-atvorining 
regulatoriga  aylanadi.  Undagi  vijdon,  uyat,  mas'ullik  esa 
qadriyat  tariqasida  xizmat  qiladi.  His-tuyg'ularni  boshqarish, 
nazorat  qilish  onglilikni  taqozo  etadi,  ko‘zlangan  maqsadni 
amalga oshirishni t a ’minlashga yordam beradi.
A garda  p s ix ik a n in g   taraqqiyoti  biolo g ik  evolutsion 
q o n u n la r   t a ’siri  bilan  r o ‘y  bergan  bo'lsa,  inson  ongining 
rivojlanishi  ijtim o iy -ta rix iy   taraqqiyot  q o n u n la ri  tufayli
44
www.ziyouz.com kutubxonasi


amalga oshgandi.  H ayvon  bilan o d a m   psixikasidagi y a n a  bir 
tafovut  ularni  rivojlanish  sh a rt-sh a ro itla rida   k o ‘rinadi  va 
m u h it,  m u n o sa b a t,  t a ’s ir  o rq a li  aks  e ta d i.  S h a x s la r a ro  
m u n o s a b a t g a   k i r i s h m a s d a n   tu rib ,  k ish id a   y u k s a k   h is- 
t u y g ‘u l a r   s h a k l l a n m a y d i ,   y u k s a k   p s ix i k   f u n k s i y a l a r  
rivojlanmaydi,  inson  shaxsi  kam ol  top m aydi.  O d a m   faqat 
i jt im o iy   m u h i t d a ,   s h a x s l a r a r o   m u n o s a b a t d a   i n s o n i y  
fazilatlarni  egallab,  til, aq l,  o n g  y o rdam ida  k a m o lg a  yetadi, 
xolos.  Shunga qaram asd an ,  o n g  paydo boMishining biologik 
shart-sharoitlari  mavjudligi  t o ‘g ‘risida  m u lo h a z a   yuritish 
m u m k i n .  C h u n k i  d a s tla b k i  ijtim oiy  m u n o s a b a t l a r n i n g  
biologik  shart-sharoiti  ibtidoiy  ja m o a   davridagi  t o ‘d a d a n  
iborat  edi.  Shaxsning  biologik  jih atlarid an  tash q a ri  u n in g  
ijtimoiy  omillari  h am   m avju d   b o ‘lib,  u  m u ay y a n   m a 'n o d a  
ijtimoiy m unosabatlar mahsulidir.  Bunga ijtimoiy m u h itd a n  
tash q arida  (o‘rm on d a)  shakllangan  inson  farz a n d la rin in g  
qiyofasi  yaqqol  misoldir.
M uhitdagi  kcskin  halokatli  o ‘zgarishtar  tufayli  inson 
0
‘zining  m oddiy  chtiyojini  qondirish  m a q s a d id a   m e h n a t 
fao liy atin i  k a sh f  etdi  va  u  ijtim oiy  m u n o s a b a t l a r n i n g  
rivo jlanish iga,  t u r m u s h   s h a r t - s h a r o it i   y a x s h il a n is h ig a , 
ong n in g  takomillashuviga,  fikr  alm ashish,  a x b o ro t  uzatish 
imkoniyatining  tug'ilishiga  olib  keldi.  Tartibsiz  to 'd a la rd a n  
kishilik jamiyati  paydo  b o l g u n g a   qadar  bir  q a n c h a   davrlar 
o 'td i,  odam ning  q o ‘li  m o ‘jizak or  ish  qurollarini  yasaydi- 
gan,  ularni  takomillashtiradigan,  kcyinchalik  foydalanishi 
u c h u n   asraydigan  ongli  m avjudotga  o ‘sib  o ‘tdi.  M e h n a t 
faoliyatida  odam ning  ongi  aks  ettirishning  yuksak  shaklini 
egalladi,  faoliyatning  o b y e k tiv   xususiyatlarini  fa rq lash , 
ularni  m aqsadga  m uvofiqlashtirish  tufayli  a t r o f - m u h i t n i  
o'zgailirish,  unga  t a ’sir  o'tk azish   qudrati,  qobiliyati,  layo- 
qati  vujudga  kela  boshladi.  U  faqat  qurollardan  m uvaqqat 
foydalanishdan  voz  kechib,  avlodlarga  qoldirish,  asrashni 
o n g   ta'sirid a   r o lyobga  c h iq a r a   bordi,  b u n in g   natijasida 
insonning har xil shakldagi  faoliyati ongli faoliyatga aylandi, 
o 'z a ro   munosabatlar  m az m u n i,  k o ‘lami  kengaya  boshladi, 
shaxsiy m ehnat ulushi j a m o a  ehtiyojini q o n d irish n in g  asosiy 
manbayiga aylandi. Tabiatga t a ’sir o'tkazish,  uni o ‘zgartirish
45
www.ziyouz.com kutubxonasi


t o kg ‘risidagi  m aqsad  o ‘z   funksiyasini  o ‘zgartirdi,  q o l   esa 
yan g iliklar  yaratish  quroliga,  sezish,  payqash,  paypaslash, 
his  etish  organi  vazifasini  bajarishga  o ‘tdi.
Kishilik jamiyatida  m e h n a t faoliyatining takomillashuvi, 
shaxslararo   m u nosab at  yangi  shakllarining  paydo  boMishi 
til v a  n u tq n i vujudga  keltirdi,  ularning barchasini  maqsadga 
m uv o fiq   am alga oshirishni  t a ’minlovchi  ong jadal  s u r ’atlar 
b ilan   rivojlandi.  O ng  faqat  faoliyat,  xulq-atvor,  m u o m a la , 
h i s - t u y g bu la r  regulatori  e m a s ,  balki  yakkahol  shaxsning 
ijtim oiy psixologik xususiyatlarini t o 'g ‘ri amalga oshishining 
asosiy  m anbayi  rolini  bajara  boshladi.
S h u nd ay qilib,  insonning ongi  ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot 
m ahsuli  bo'lishi  bilan  birga,  u  m ehnat  faoliyatida,  ijtimoiy 
tajribani  o'zlashtirishda,  hamkorlikdagi  o 'z a ro   ta ’sirda,  ta- 
biatga, jam iyatga m un osab atlar mohiyatida m ukam m al  rivoj 
topdi.  Buning  mahsuli va shakli sifatida  individual,  guruhiy, 
etnik   (milliy),  ijtimoiy  ong  nam oyon  boMgan  h a m d a  ular 
taraq q iyo t  tufayli  o ‘zining  yangi  bosqichlariga  o'sib  o'tg an, 
keyinchalik fan,  texnika yaralishiga puxta zamin  hozirlagan.

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   291




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish