O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi


F a o liy a tn in g   tu zilish i


bet21/291
Sana27.09.2021
Hajmi
#187097
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   291
Bog'liq
Psixologiya (E.G'oziyev)

F a o liy a tn in g   tu zilish i
Voqelikka  m u n o s a b a t n in g   m u h im   s h a k li  sifatidagi
faoliyat  inson  bilan  uni  qurshab  turgan 
b o r liq   orasida 
bevosita aloqa o ‘m atadi. Tabiatga, narsalarga o d a m l a r  ta'sir 
ko^rsatishi  ham   faoliyat  tufayli  r o ‘yobga  c h iq a d i.  T n s o n  
faoliyatda narsalarga subyekt,  shaxslararo  m u n o s a b a t d a  esa 
shaxs  sifatida  gavdalanadi  h a m d a   im k on iyatlarini  yuzaga
53
www.ziyouz.com kutubxonasi


chiqarishga erishadi.  Buning natijasida ikkiyoqlama bogManib 
uzluksiz  ha ra k a tg a   kirishishi,  t o ‘g ‘ri  va teskari  aloqa o 'r n a -  
tishi  tu fayli  inson  narsalarning,  o d a m la rn in g ,  tabiat  va 
j a m iy a t n in g   o ‘ziga  xos  xususiyatlari  to'g'risida  m a ’lum o t 
t o ‘playdi.  H a r  xi!  xususiyatli  o ‘zaro  m unosabatlar  negizida 
f a o l i y a t   s u b y e k ti  u c h u n   n a r s a l a r   s u b y e k tla r   s if a tid a , 
o d a m l a r  esa shaxs timsolida  aks eta  boshlaydi.
I n s o n   faoliyatgayo‘naltirilgan  maqsadga erishish u c h u n  
shu  y o ‘lda  turli  harakatlar  qilib  xususiy  vazifalarni  baja- 
rishga  kirishadi.  U  o ‘z oldida turgan  maqsadni  amalga oshi- 
rish u c h u n   m a ’ium vaqt oraligkida u yoki bu ainalni bajaradi. 
Biror  m a t n n i   kom p yuterd a  tayyorlash  uchu n  inson  oldin 
k o m p y u te r n i  tokka  ulaydi,  ekranni  ishga  sozlaydi,  u ning 
tu g m a c h ala rin i bosish orqali  harf va s o ‘zlarni  teradi,  so'ngra 
m a ’iu m   m a ’no  anglatuvchi  m atn   paydo  b o la d i.
Psixologiyada faoliyatning alohida bir xususiy vazifasini 
bajarishga m oljallang a n ,  nisbatan tugallangan qismi,  tarkibi 
h a ra k a t  d e b   n om lanadi.  M asalan,  ko m p y uter texnikasidan 
foydalanish  harakatlari amalga oshiriladigan  ishlardan tarkib 
to p ad i.  H a ra k atla r  natijasida  o d a m   borliqdagi  narsalarning 
xususiyati,  holati,  fazoviy  joylashuvini  o ‘zgartiradi.  M az- 
kur j a r a y o n   nafaqat  harakat  y ordam i  bilan,  balki  m uayyan 
s a ’y - h a r a k a t l a r   tufayli  y u z a g a   keladi.  D u r a d g o r   e shik 
y a s a m o q c h i  boMsa,  avval  yaroqli  material  tanlaydi,  ularni 
o l c h a y d i ,   elem entlarini  sanaydi,  randalaydi,  ularni  bir- 
biriga  jo y la s h tira d i,  y o pish tiradi,  p a rd o z   beradi,  o shiq- 
m o sh iq ,  kesaki  o ‘m ata d i,  ochib-yopilishini  tekshiradi  va 
h o k a z o .  Keltirilgan  m iso ld an   k o ‘rinib  turibdiki,  d u ra d - 
g o r n in g   gavdasi,  o y o q - q o ll a r i ,  boshini  tutish  sa ’y-h ara - 
katlari  bilan   birga  „ta n lash “ ,  „ishlov  berish“ ,  „ o ‘rn atish “ 
a m a liy   qism lari  majmuyi  faoliyatni  tarkib  toptiradi.  S a ’y- 
h a r a k a tn i n g   h a ra ka tda n  farqli  tom on lari  uning  aniqligi, 
m a q s a d g a   y o 'n a lg a n l ig i ,  e p c h illig i,  u y g ‘unligi  singari 
belgilarida  o ‘z  ifodasini  topadi.
I n so n   faoliyatida narsalarni o ‘zlashtirishga yo‘naltirilgan 
s a ’y - h a r a k a t l a r d a n   tashqari:  a)  ta n a n in g   fazoviy  holati;
b) g a v d a n i  tutish  holati  (tik  turish, 
0
‘tirish);  d ) j o y   alm a- 
shish  (yurish,  yugurish);  e)  aloqa vositalari  sa’y h a r a k a ti a r i
www.ziyouz.com kutubxonasi


qatnashadi.  Odatda, aloqa vositalari  tarkibiga:  a)  ifodali s a 'y -  
ha ra k a tla r  (im o-ishora,  p a n to m im i k a ) ;   b)  m a'n o li  i s h o -  
ralar;  d)  n u tq iy   sa’y - h a r a k a tl a r   kiritiladi.  S a ’y - h a r a k a t -  
larning  ushbu  turlarida  t a ’kidlab  o 'tilg a n la rd a n   tas h q a ri 
m ushaklar,  hiqildoq,  tovush  paych alari,  nafas  olish  a ’z o -  
lari  ishtirok  etadi.  D em ak,  n arsa larn i  o ‘zlashtirishga  q a r a -  
tilgan  ha ra k a tn in g   ishga  tushishi  m uayyan  sa’y - h a r a k a tla r  
tizim in ing  amalga  oshirilishini  anglatadi.  Bu  hodisa  k o ‘p 
j i h a t d a n   h a ra k a tn in g   m a q s a d i g a ,   t a ’sir  o ‘t k a z i l a d i g a n  
narsalarning  xususiyatlariga  va  h a ra k a tn in g   amalga  o s h is h  
s h a r t - s h a r o it la r ig a   b o g i i q .   J u m l a d a n ;   a)  k ito b n i  o l i s h  
q a la m n i  o lishd an   b o s h q a c h a r o q   tarzdagi  sa’y - h a r a k a tn i  
taqozo etadi; b) avtomobilni haydash velosipedda  u chishg a 
qaraganda  boshqacharoq sa’y - h a ra k a tn i talab qiladi;  d)  ellik 
kg  li  shtangani  ko‘tarishda  b ir   pud lik   toshga  q a r a g a n d a  
k o lproq  q u w a t  sarflanadi;  e)  k a rto n g a  katta shaklni y o p ish - 
tirishga qaraganda kichik shaklni joylashtirish  qiyin  kechadi.
Y u q o r i d a   keltirilgan  m i s o l l a r   tu r l ic h a   o b y e k t l a r g a  
taalluqli  boMishiga  qaram ay,  u la r d a   harakatning  m a q s a d i 
yagonadir.  Obyektlarning  t u rlic h a   ekanligi  sa’y - h a r a k a t -  
larning  oldiga va  mushak  faoliyati  tuzilishiga  h a r xil  ta l a b -  
larni  q o 'y a d i.  Ushbu  v o q elik   rus  olim lari  P .K .A n o x in , 
N . A . B e r n s h t e y n ,   E . A . A s r a t y a n l a r n i n g   t a d q i q o t l a r i d a  
d a lilla b   b e rilg a n .  U l a r n i n g   u m u m i y   fik rla rig a   k o ‘ r a , 
m ush ak larnin g  faoliyati  s a ’y - h a r a k a t   vazifasi  bilan  e m a s , 
balki  m a z k u r   sa’y-harakat  r o ‘y  b erad ig an  s h a rt-s h a r o itla r  
b ila n   b o s h q a rilis h i  m u m k i n   e k a n lig in i  k o ‘r s a t m o q d a .  
M u sh ak la r  bu  o'rin d a  sa ’y -h a r a k a tla r n in g   y o ‘nalishini  va 
tezligini  t a ’minlash  u c h u n   x iz m a t  qiladi  va  ayni  p a y td a  
har  xil  qarshiliklar  (hajm,  k u c h ,  vazn  t a ’siri)ni  m u a y y a n  
d arajada susaytiradi.
S a'y -h arakatlarning a m a lg a   oshirilishi  b e to ‘xtov  n a z o -  
rat  q ilinadi,  uning  natijasi  h a ra k a tn in g   pirovard  m a q s a d i 
bilan  qiyoslanadi va unga ayrim  tu za tish lar kiritiladi,  x u d d i 
shu  ta rz d a   boshqaruv  b e tin im   tak rorlanaveradi,  h a ra k a tn i 
n a z o ra t  qilish  jarayoni  esa  sezgi  a ’zolari  y ordam i  b i la n  
vujudga  keladi.  S a ’y - h a r a k a tn i n g   s e n so r  (sezgi  a ’z o la r i  
yo rd am id a)  nazorat  qilishning  isboti  uning  oynadagi  o ‘z
www.ziyouz.com kutubxonasi


aksiga qarab chizishda o ‘z ifodasini topadi.  M a ’lumki, oynada 
qalam   o dam   q o ‘li  h a ra k a t  y o ‘nalishi  b o ‘yicha  emas,  balki 
q a ra m a -q a rs h i  t o m o n g a   h a ra k atlanayo tg and ay  tuyuladi. 
Inson  ko‘rish orqali  m ash q   qilib to'plangan  m a ’lumotlardan 
foydalanish  bilan  h a ra k a tn i  muvofiqlashtirishni  uddalaydi.
S a ’y -h ara k a tla rn in g   nazorat  qilish  jara y on i  va  ularni 
boshqarish  teskari aloqa   prinsipiga  binoan  ro'yobga  chiqa- 
di.  U shbu  h o d isa n in g   am alg a  oshish  im koniyati  quyidagi 
omillarga  bevosita  b o g ‘liq  holda  kechadi:  a)  sezgi  a ’zolari 
aloq a kanali vazifasini  bajarganda;  b) u l a r a x b o r o t   manbayi 
sifatida  harakat  rolini  o ‘ynaganda;  d)  sa’y-h arakatlarn i  aks 
ettiruvchi alom atlar bu jaray on d a xabar yetkazuvchi sifatida 
qatnashganda va boshqalar.  T a ’kidlab o ‘tilgan om illar orqali 
am alga  oshadigan  teskari  aloqaning  b u n d a y   k o krinishini 
rus  tadqiqo tch isi  P .K .A n o x in   teskari  afferentatsiya  deb 
a ta g a n . 
A f f e r e n ta ts iy a   (lo tin c h a   afforens  — k eltiru vch i 
m a ’nosini  a n g la tad i)  tashq i  q o ‘zg‘a tu v c h ila rd a n   h a m d a  
i c h k i   o r g a n l a r d a n ,   a x b o r o t n i   q a b u l   q i l u v c h i   h issiy  
a 'z o la rd a n   m arkaziy  n e rv   sistemasiga  kelib  tushuvchi  nerv 
im p u ls la rin in g   d o i m i y   o q im in i  bildiradi.  T o 'g 'ri  aloqa 
axborotlarning ta s h q a r id a n   to'g'ridan  t o 'g lri  kirib  kelishini 
anglaisa, teskari  afferentatsiya uning aksini  ifodalaydi.  Sa'y- 
h a r a k a tla r   b a r c h a   o r g a n la rn in g   faoliyatini  tu sh u n tiris h  
u c h u n   xizmat  qiladi  va  boshqaruv jarayoni  q a n d a y   kechi- 
shini  tahiil  etish  im k o n iy atig a   ega.
N a r s a g a   y o ‘n a l t i r i l g a n   h a ra k a tn in g   ishga  tush ishi 
m u ay y a n   bir  tiz im g a   taalluqli  sa ’y -h ara k a tla rn in g   nati- 
jag a   erishishni  t a 'm i n la s h   bilan  cheklanib  qolm aydi.  Bal­
ki  u  h arakat,  b irin c h id a n ,  sa ’y-harakatlarning  natijasiga 
m os  ravishda,  ik k in c h id a n ,  harakatlar  o b yektning  xusu- 
siyatlariga  m u ta n o sib lik d a ,  uchinchidan,  sa'y-h arak atlarn i 
hissiy nazorat qilishni  am alga oshirgan y o 'sind a ularga b a ’zi 
bir  tuzatishlar  kiritadi.  U shb u   jarayonni  o so n ro q   tushu- 
nish  u c h u n   q u y id ag ila rn i  aniqlab  olish  lozim:  a)  tashqi 
m u h i t n i n g   h o la ti;  b)  m u h i t d a   h a r a k a tl a r n i n g   vujudga 
kelishi;  d)  natijalar  t o ‘g ‘risida  miyaga  a x b o ro t  beruvchi 
h is s iy   m o ' l j a l l a r n i   e g a l l a s h   m u ja s s a m l a s h t i r i l g a n d i r .  
M asalan ,  haydovchi  avtobusni  to'xtatish  tepkisini  bosish 
56
www.ziyouz.com kutubxonasi


k uch ini,  u ning  harakati  tezligi,  shox  k o 'c h a n in g   h o la ti, 
a vtobusning  vazni,  harakat  qatnovi,  piyodalar  gavjumligi 
bilan  so'zsiz moslashtiradi.
H o lb u k i,  faoliyat  ta rk ib ig a   kiruvchi  s a 'y - h a r a k a t l a r  
tizim i  ox ir-oq ib atda  m a z k u r   ha ra k a tn in g   m aqsadi  bilan  
nazo rat  qilinadi,  b a h olan ad i  va  t o ‘g ‘rilab  turiladi.  C h u n k i  
m i y a d a   f a o l i y a t n i n g   b o ' l g ‘u s i  n a t i j a s i n i n g   t i m s o l i ,  
o ‘zg aru vchan   andazasi  ta r z id a   vujudga  kelishi  m u m k i n . 
Ezgu  niyatga  aylangan  b o ‘lg‘usi  a n d a za   bilan  h a ra k a tn in g  
am aliy  natijasi  qiyoslanadi,  o ‘z  navbatida,  a n d a z a   s a ’y- 
h a r a k a tn i   y o lnaltirib  t u r a d i .   U s h b u   h o l a t n in g   t u r l i c h a  
psixofiziologik  talqinlari  m a v ju d   b o ‘lib,  u la r   ,,b o ‘lg‘usi 
harakat  m odellari“ ,  „sa’y - h a r a k a t   dasturi“ ,  „ m a q s a d n in g  
dasturi“ ,  „miyada h arakatning o lzi oldindan  hosii  qiladigan 
a n d a z a la ri“  singari  tu s h u n c h a la r d a   o ‘z  ifodasini  to p a d i. 
Ju m la d a n :  „harakat  a k sep to ri“  va  „ilgarilab  aks  e ttir is h “ 
( P . K.A noxin),  „ h a ra k a tla n tiru v c h i  vazifa“  va  „ b o ‘lg‘usi 
ehtiyoj  a n d a za s i“  (N .A .B e rn s h te y n ) ,  „zaruriy  m o h i y a t “ 
va  „kelajak andazasi“  (M itte lsh te d t,  U.Eshbi) va b o s h q a la r  
u l a r n i n g   e n g   m u h i m l a r i   h i s o b l a n a d i .   S a n a b   o ‘t i l g a n  
tadq iq otch ilarn ing talqinlari  ilmiy faraz tarzida berilganligi 
t u fa y ii  u l a r   m iy a d a   q a n d a y   aks  e tish i  m u m k i n l i g i n i  
m u k a m m a l  bilishga q odir em a sm iz .  Lekin ularn in g   m iy a d a  
ilgarilab  aks  ettirish  to ‘g ‘risidagi  m ulohazalari  va  s h u n g a  
xos ta s a w u rlarn in g  yaratilishi  psixologiya fani  u c h u n   ijobiy 
ilmiy  voqelikdir.

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   291




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish