|
Isb otlash d eganda avvaldan tek sh irilib , ch in ligi aniqlangan fikr orqali
ikkinchi bir fik rn in g ch in ligin i aniqlash nazarda tutiladi.
Isbotlash va uning usullari qadimdan mantiqshunos olimlami qiziqtirib kelgan.
Buyuk yunon mutafakkiri Aristotel (e.a. 388-322 y.) o ’zining «Ritorika» nomli
risolasida odam lar isbotlangan narsalargagina ishonadilar. Insonning eng xarakterli
tomonlaridan biri isbotiashni bilishidir, degan fikmi ilgari surgan edi. Qadimiy hind
mantiqshunoslari (IV-V asrlar) isbotlash
jarayonini batafsil o ’rganganlar. Ular
isbotning fikr (tezis), asos, misol, o ’xshashlik, turli-tumanlik kabi qismlarini
asoslaganlar. Abu Nasr Farobiy (taxm .870-950 yil) isbotlash mantiq ilmining asosiy
qismini tashkil etadi, deb hisoblagan.
Hayot shundan dalolat beradiki, kishilar fikr almashish jarayonida olam
haqidagi, o ’z munosabatlari haqidagi fikrlami shunchaki eshitib qabul qilmaydilar.
Suhbat, bahs-m unozara jarayonida ishlab chiqarish, fan va kundalik hayotda kishilar
o ’z suhbatdoshlari, o ’quvchilari
taqrizchilarini o ’z fikrlarining chinligiga
ishontiradilar, o ’z fikrlarini himoya qiladilar.
100
Tezisning chinligi haqidagi xulosa chiqarish mantiqiy usuldir. Bilvosita isbot
mantiqiy tafakkuming uchinchisi istisno qonuniga asoslanadi. Bu qonunga muvofiq
bir vaqtning o ’zida yo tezis yoki antitezis chin b o ’lishi mumkin. Antitezisning
xatoligi tezisni chin deb hisoblash imkonini beradi.
Bilvosita isbot chetdan isbot etish deb yuritiiadi.
Odatda bilvosita, y a’ni inkor etish orqali isbot 3 bosqichni o ’z ichiga oladi.
Birinchi hosqichda mavjud tezis T (isbotlashi lozim bo’lgan fikrlga qarama-qarshi
fikr-antitezis y a’ni T iigari suriladi va shartli ravishda chin fikr sifatida qabui qilinadi.
Ikkinchi bosqichda antitezis tahlilidan kelib chiqadigan fikrlar (S. . S2 S3) tezis
(T) bilan solishtiriladi. Bunda aniqlangan dalillar, asoslangan fikrlar tahlilidan kelib
chiqishi mumkin bo’lgan fikrlar (taxminiy xulosalar) solishtiriladi.
Uchinchi bosqichda taxmin qiiingan fikriaming yolg’onligi aniqlanadi va
bundan tezis (T) ning chinligi kelib Chiqadi.
Tajribalar natijalari, fan daiillari rad etishda qo’llaniladigan faktlar hisoblanadi.
Bunda faktlar tezis yoki asosni rad eta olish lozim. Buning uchun faktlar to ’liq, aniq
dalil vazifasini o ’tashi lozim. Tezisni rad etishning quyidagi usuliari mavjud:
a) T ezisda kelib chiqadigan n atija n in g xatoligini aniqlash o rqali tezisni rad
etish. Bunday rad etish tezisning chinligini isbot etuvchi dalilning tezisga daxldor
emasligini aniqlash deb yuritiiadi. Agar tezis «а» dan xato yoki ziddiyatli dalillar
hosil bulsa, tezis «a»rad etilgan bo ’ladi. Masalan «Hamm a qushlar uchadi» tezis «а»,
«Ayrim qushlar uchmaydi» -raddiya (B), «Tuyaqush uchmaydi» dalil sifatida
keltirilishi mumkin. Shu dalil «А» tezisning raddiyasi «В » fikr ekanligini isbotiaydi.
b) R a q ib su h b a td o sh n in g isbotda yo ’l tu tg a n x atolarini ko ’rsaiish. Bunda
aksari hollarda uchraydigan xato shundan iboratki, argument (dalil) tezisni inkor etish
uchun yetarli asos b o ’ia olmaydi. Isbotlash usulidagi xatoni aniqlash
rad etish
imkonini beradi.
v) Rad etishning yana bir yuli bor. B unda yangi tezis (fikr)ni iigari surish
o rqali dastlab k ; tezis (fikr) in k o r etiladi.
Rad etishning birinchi, ikkinchi usuilarida tezis va asoslar bo’yicha bahs boradi,
ammo bahslashuvchi rad etilgan tezis (T) o ’m iga yangi tezisni iigari surmaydi.
Uchinchi usulda bahslashuvchi ikkinchi tomon birinchi tomonning tezisi va asoslarini
yangi tezis va asoslar keltirish orqali rad qiladi.
Bahsiashuvning turlari ko’p. Bahs ko’zda tutilgan maqsadga ko’ra: a)
h aq iq atg a erishish uch u n , b) o ’z fikriga ishontirish uchun; v) g ’olibiikni
nam oyon etish u chun oiib boriladi. Lekin mantiqda eng asosiy e ’tibor beriladigan
muammo: ilmiy bahs, munozara hisoblanadi.
Ilmiy bahs, munozara insonning olamning mohiyatini biiishga qaratilgan
faoliyatidir; ilmiy bahs, munozara ilmiy izlanishning ko’pchilik. tomonidan olib
boriladigan shakli hisoblanadi. Ilmiy bahs, m unozara ilmiy asoslangan haqiqatni
aniqlashning mantiqiy usuli hisoblanadi.
Shunday qilib, chin bilim asoslangan, isbot etilgan bilimdir. Tafakkur dalillar,
isbot, rad etish usullarini to’g ’ri qo’llashni talab qiladi.
101
Do'stlaringiz bilan baham: |
