O ’z b e k is t o n r espu bl 1k a si o L iy va o ’rta m a X su s ta 'lim V a z ir L ic I

Isb otlash d eganda avvaldan tek sh irilib , ch in ligi aniqlangan fikr orqali
ikkinchi bir fik rn in g ch in ligin i aniqlash nazarda tutiladi.
Isbotlash va uning usullari qadimdan mantiqshunos olimlami qiziqtirib kelgan. 
Buyuk yunon mutafakkiri Aristotel (e.a. 388-322 y.) o ’zining «Ritorika» nomli 
risolasida odam lar isbotlangan narsalargagina ishonadilar. Insonning eng xarakterli 
tomonlaridan biri isbotiashni bilishidir, degan fikmi ilgari surgan edi. Qadimiy hind 
mantiqshunoslari (IV-V asrlar) isbotlash 
jarayonini batafsil o ’rganganlar. Ular 
isbotning fikr (tezis), asos, misol, o ’xshashlik, turli-tumanlik kabi qismlarini 
asoslaganlar. Abu Nasr Farobiy (taxm .870-950 yil) isbotlash mantiq ilmining asosiy 
qismini tashkil etadi, deb hisoblagan.
Hayot shundan dalolat beradiki, kishilar fikr almashish jarayonida olam 
haqidagi, o ’z munosabatlari haqidagi fikrlami shunchaki eshitib qabul qilmaydilar. 
Suhbat, bahs-m unozara jarayonida ishlab chiqarish, fan va kundalik hayotda kishilar 
o ’z suhbatdoshlari, o ’quvchilari 
taqrizchilarini o ’z fikrlarining chinligiga 
ishontiradilar, o ’z fikrlarini himoya qiladilar.
100

---

Tezisning chinligi haqidagi xulosa chiqarish mantiqiy usuldir. Bilvosita isbot 
mantiqiy tafakkuming uchinchisi istisno qonuniga asoslanadi. Bu qonunga muvofiq 
bir vaqtning o ’zida yo tezis yoki antitezis chin b o ’lishi mumkin. Antitezisning 
xatoligi tezisni chin deb hisoblash imkonini beradi.
Bilvosita isbot chetdan isbot etish deb yuritiiadi.
Odatda bilvosita, y a’ni inkor etish orqali isbot 3 bosqichni o ’z ichiga oladi. 
Birinchi hosqichda mavjud tezis T (isbotlashi lozim bo’lgan fikrlga qarama-qarshi 
fikr-antitezis y a’ni T iigari suriladi va shartli ravishda chin fikr sifatida qabui qilinadi.
Ikkinchi bosqichda antitezis tahlilidan kelib chiqadigan fikrlar (S. . S2 S3) tezis 
(T) bilan solishtiriladi. Bunda aniqlangan dalillar, asoslangan fikrlar tahlilidan kelib 
chiqishi mumkin bo’lgan fikrlar (taxminiy xulosalar) solishtiriladi.
Uchinchi bosqichda taxmin qiiingan fikriaming yolg’onligi aniqlanadi va 
bundan tezis (T) ning chinligi kelib Chiqadi.
Tajribalar natijalari, fan daiillari rad etishda qo’llaniladigan faktlar hisoblanadi. 
Bunda faktlar tezis yoki asosni rad eta olish lozim. Buning uchun faktlar to ’liq, aniq 
dalil vazifasini o ’tashi lozim. Tezisni rad etishning quyidagi usuliari mavjud:
a) T ezisda kelib chiqadigan n atija n in g xatoligini aniqlash o rqali tezisni rad 
etish. Bunday rad etish tezisning chinligini isbot etuvchi dalilning tezisga daxldor 
emasligini aniqlash deb yuritiiadi. Agar tezis «а» dan xato yoki ziddiyatli dalillar 
hosil bulsa, tezis «a»rad etilgan bo ’ladi. Masalan «Hamm a qushlar uchadi» tezis «а», 
«Ayrim qushlar uchmaydi» -raddiya (B), «Tuyaqush uchmaydi» dalil sifatida 
keltirilishi mumkin. Shu dalil «А» tezisning raddiyasi «В » fikr ekanligini isbotiaydi.
b) R a q ib su h b a td o sh n in g isbotda yo ’l tu tg a n x atolarini ko ’rsaiish. Bunda 
aksari hollarda uchraydigan xato shundan iboratki, argument (dalil) tezisni inkor etish 
uchun yetarli asos b o ’ia olmaydi. Isbotlash usulidagi xatoni aniqlash 
rad etish 
imkonini beradi.
v) Rad etishning yana bir yuli bor. B unda yangi tezis (fikr)ni iigari surish 
o rqali dastlab k ; tezis (fikr) in k o r etiladi.
Rad etishning birinchi, ikkinchi usuilarida tezis va asoslar bo’yicha bahs boradi, 
ammo bahslashuvchi rad etilgan tezis (T) o ’m iga yangi tezisni iigari surmaydi. 
Uchinchi usulda bahslashuvchi ikkinchi tomon birinchi tomonning tezisi va asoslarini 
yangi tezis va asoslar keltirish orqali rad qiladi.
Bahsiashuvning turlari ko’p. Bahs ko’zda tutilgan maqsadga ko’ra: a) 
h aq iq atg a erishish uch u n , b) o ’z fikriga ishontirish uchun; v) g ’olibiikni 
nam oyon etish u chun oiib boriladi. Lekin mantiqda eng asosiy e ’tibor beriladigan 
muammo: ilmiy bahs, munozara hisoblanadi.
Ilmiy bahs, munozara insonning olamning mohiyatini biiishga qaratilgan 
faoliyatidir; ilmiy bahs, munozara ilmiy izlanishning ko’pchilik. tomonidan olib 
boriladigan shakli hisoblanadi. Ilmiy bahs, m unozara ilmiy asoslangan haqiqatni 
aniqlashning mantiqiy usuli hisoblanadi.
Shunday qilib, chin bilim asoslangan, isbot etilgan bilimdir. Tafakkur dalillar, 
isbot, rad etish usullarini to’g ’ri qo’llashni talab qiladi.
101

---