O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

Ilm iylik , tizim lilik va izch illik p rinsipi
M ak tab ta ’lim iga q o 'y ila d ig a n ilm iy lik talabi xalq ta ’lim i to 'g 'ris id a g i b archa 
qon u n lar, "U m u m iy ta ’lim m aktabi k o n sep siy asi” h am d a "S in fd an v a m aktabdan 
tash q ari tarb iy av iy ish lar k o n se p siy a si” da ifo d alan g an yetakchi talabdir. H ozirgi 
ku nda, y a ’ni fan v a te x n ik a riv o jlan g an , ilm iy bilim lar, m ustaqil davlatni q urish va 
uni riv o jlan tirish n in g har xil am aliy m asalalarin i hal q ilishning zaru r shartiga 
ay lan a y o tg an dav rd a m azk u r prin sip n i am alg a o sh irish n ih o y atd a m uhim dir.
Ilm iy lik p rinsipi m ak tab ta ’lim i m azm u n ig a fanda aniq rasm iy lash g an o 'q u v
m ateriallarin i k iritish n i (b u talab m aktab d astu rlari v a darsliklarini taqqoslashda, 
o 'q itu v c h i h ar b ir dars u chun m aterial tan lash d a h iso b g a olinadi), o 'q u v c h ila rn i o 'z
y o sh la rig a m os ilm iy tu sh u n ch alar bilan q u ro llan tirish n i talab qiladi. D astu r va 
d a rslik la rd a e sa an a sh unday tu sh u n ch alarn i o 'z la s h tirish n in g tartibi ifodalanadi. B u 
ta rtib g a jid d iy rio y a etish ham d a o 'q u v ja ra y o n ig a faq at fan lard a qabul qilin g an
t a ’riflarn i k iritish m aq sa d g a m uvofiqdir.
Ilm iy lik p rin sip i o 'q itu v c h id a n o 'q u v c h ila rn in g o g 'z a k i va y o zm a n utqiga 
a lo h id a e ’tib o r b erish n i, u yo k i bu m asalalarn i ilm iy asosda tu sh u n ish d an hech 
qan d ay ch ek in ish g a y o 'l q o 'y m a s lik n i, ilm iy tu sh u n ch alarn i va so 'z la rn i t o 'g 'r i
q o 'lla s h n i ta la b q ila d i.T a b ia t hod isalarin i (m o m aq ald iro q , chaqm oq, sham ol, qor, 
y o m g 'ir v a h o k azo la rn i), sh uningdek, ja m iy a t h ay o tid a eng m uhim o 'z g a rish la rn i
36

---

ilm iy jih a td a n aniq bayon qilish katta ah am iy atg a m olikdir.
B o lalar ta ’lim ning dastlabki y illarid an o q ishning ratsional usullarni: reja 
b o 'y ic h a hik o y a qilishni, o 'q ilg a n narsalardagi asosiy fikrni topa olishni, isbotlay 
bilishni, o 'q u v m aterialini anglagan h o ld a yod lash n i o 'zlash tirish lari kerak. M azkur 
p rin sip fanning tarm oqlari barq urib rivojlan ay o tg an hozirgi kunda alohida 
ah am iy atg a m olikdir.
Shuning uchun o 'q itu v c h i har bir d arsg a tay y o rlan ish d a darslik va o 'q u v
q o 'lla n m a la rid a n tashqari, fanlarning so 'n g g i yutuqlari yoritilg an vaqtli m atb u o t 
v o sitalarid an ham foydalanishi lozim .
B u n d a b o sh la n g 'ic h sinflarda o 'q u v c h ila rn i zam onaviy fanlarning yutuqlari 
bilan tan ish tirish kerakm as, degan fikrni m a ’qul deb b o 'lm ay d i.
B inobarin, bolalarga berilgan barch a nazariy m a ’lum otlar va ular o 'rg a n g a n
q o id a la r ilm iy bilishning hozirgi riv o jlan ish d arajasig a zid kelm asligi lozim .
T a ’lim ning ana shunday y o ’ lga q o 'y ilis h i o 'q u v c h ila r m aktabning vuqori 
sin flarig a o 'tis h bilan ularni qayta y o 'n a ltiris h va qayta o 'q itish zaruriyatini b a rta ra f 
etadi.
O 'q itu v c h i bolalarga fanning so 'n g g i y u tu q lari haqida so 'z la b berishi, bilim lar 
tizim : aso sid ag in a fanni o 'rg a n ish m um kinligini tushuntirishi 
lozim . 
Y.A. 
K om enskiy v a I.G . Pestalossi o 'z davrlarid ay o q bilim larni o 'rg a n ish uchun ularning 
n av b atd a g i h ar b ir zvenosi o 'z id a n oldingi zv en o la rg a asoslanishi, yangi bilim ilgari 
o 'z la s h tirilg a n bilim larga jid d iy m antiqiy tartib d a b o g 'lan ish i zarurligini ishonarli 
tarzd a isbotlaganlar.
B ilim larni tizim li bayon qilish nim ani an g latad i? B ilim larni tizim li bayon 
q ilish u lam in g yangisini ilgari o 'tilg a n i bilan b o g 'la s h . shu orqali o 'q u v c h ila rn in g
tu sh u n ch a va ta s a w u r la ri doirasini k en g ay tirish ham da chuqurlashtirish, m aterialni 
q ism lari b o 'y ic h a o 'rg a n ish , u larning asosiy jih atlarin i. um um iy g 'o y a sin i alohida 
ifodalash bilan o 'q u v c h ila rn in g m antiqiy tafakkurini y o 'n a lish g a solish va 
riv o jlan tirish , ularga m ustaqil holda taxlil qilish n i, o 'z la s h tirilg a n m a ’lum otlarni 
tizim g a solish va um um lashtirishni o 'rg a tish d ir.
O 'q itu v ch in in g
bilim larni 
tizim li 
bayon 
qilishi 
o 'q u v c h ila rg a
o 'q u v
37

---

pred m etin in g tuzilishi va m antiqini chuqurroq tushunish, fanning bosh g ‘ovasi va 
asosiy qoidalarini ajratish, tabiat va ja m iy a t hodisalari o 'rtasid ag i ichki b o g 'lan ish n i 
aniqlash im konini beradi.
O 'q itish n in g jiddiy tizim iiligi m uvaffaqiyatli o lg 'a borishning garovi b o 'lib . 
fikrlarni 
tartibga 
soladi, 
bilim , 
k o 'n ik m a
va 
m alakalarni 
o 'z la s h tirish n i 
oso n lash tirad i ham da yax sh ilay d i, voqelikni to 'g 'r i bilishni ta ’m inlavdi, aql, iroda 
va x arak tern i rivojlantiradi.
O 'q itu v c h i 
o 'q u v c h ila rg a
talab lar 
q o 'y ish d a
ham . 
ularning 
bilim lari, 
k o 'n ik m a la ri, m alakalari va x attih arak atlarin i baholashda ham , fikrm u lo h aza 
y u ritish d a ham izchillik k o 'rsa tis h i kerak.
O 'q itish n in g izchilligi faqat o 'q u v m ateriallarini jo y la sh tirish d a q a t’iy tizim ni 
em as, faq at yangi bilim lar berishda, o 'tilg a n m ateriallarni m u stah k am lash va 
tek sh irish d a tafakkurni jid d iy va batartib riv o jlan tirish n in g em as, balki ilgari 
o 'rg a n ilg a n
bilim larni 
doim iy 
ravishda 
takrorlashni, 
ulardan 
keyingi 
m a s h g 'u lo tla rd a yangi m a ’ lum otlar va hodisalarni tu sh u n tirish , ularni taqqoslash 
uchun, turli m asalalarni hal q ilish uchun foydalanishni ham talab qiladi.
Y u z yil m uqaddam ta ’lim d a y aq in d an uzoqqa, oddiydan m urakkabga, osondan 
qiyinga, m a ’lum dan n o m a’Ium ga qoidasi vuju d g a kelgan. Bu q o id a ham tizim lilik
p rin sip in in g m oh iy atid an iboratdir.