O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

S avol va top sh iriq lar
1. P e d ag o g ik a ilm iy tad q iq o t m etodlarini sanang, izohlang.
2. A so siy p ed ag o g ik tu sh u n ch alarg a nim alar kiradi?
3. Shaxs k am o lo tig a t a 's ir etu v ch i o m illarni ayting.
4. Ijtim o iy m u h it v a uning inson k am o lo tig a t a ’siri h aq id a gapirib bering.
5. “ S h a x s” tu sh u n ch asi b ilan ,,Inson“ tu sh u n ch asin i farqli to m o n larin i 
izohlang.
16

---

II Q ISM
III. B O B .D ID A K T IK A - T A 'L IM N A Z A R IY A SI
D id ak tik an in g pred m eti va u n in g vazifalari
D id ak tik an in g
predm eti ta 'lim tarbiya m uassasasi sharoitida pedagog 
rahbarligi o stid a am alga o shadigan o ‘quv jaray o n id ir. D idaktikada an a shu 
ja ra y o n n in g
qonuniyatlari 
tadqiq 
qilinadi. 
har xil 
tipdagi 
ta 'lim tarb iy a 
m u assasalarid a u yoki bu d arajad a beriladigan ta ’lim m azm unini belgilashning 
ilm iy asoslari, 
0
‘qitish vositalari va m etodlarining 
sam aradorligini 
oshirish 
y o 'Ila ri ham d a ta ’lim ning tashkiliy shakllari ishlab chiqiladi.
D idaktika pedagogikaning ta 'lim va o 'q itish nazariyasini ishlab chiqadigan 
ta rm o g ‘idir. D idaktika y u n o n ch a "d id a k tik o s'' so 'zid an kelib chiqqan b o ‘lib, 
o ‘qitish, o ‘rganish m a ’nosini bildiradi. Y aqin va 0 ‘rta S harqda A1 X orazm iy, 
K indiy, A b u N a s ir Forobiy, Ai B eruniy, Ibn Sino, U m ar X ayyom kabi m utafakkirlar 
ilm iy d id ak tik ag a asos solgan boMsalar, chexivalik pedagog Y an A m os K om enskiy, 
sh v ey sariy alik pedagog I. G. Pestalossi, nem is pedagogi A. D isterv eg lar Y evropada 
d id ak tik an in g riv o jlan ish ig a katta h issa q o ‘shdilar.
A l X orazm iy, K indiy, A bu N a sir Forobiy. Al B eruniy, Ibn Sino, U m ar 
X ayyom , N asrid d in Tusiy va ularning izdoshlari q arashlarining m uhim xususiyati 
sh undan ib o rat ediki, m azkur o lim lar doim o predm etning qiyofasi inson o n g id a 
m av h u m lash u v i ja ra y o n ig a m ana shu p redm etning m ohiyati va o 'z ig a xosligini 
tu sh u n ish so d ir b o ‘lishi ham da sh ak llan ish ig a e 'tib o r berganlar. U lar bilishning 
pred m eti v a m anbalariga, bilish jaray o n i qanday bosqichlardan tarkib topishiga, 
bilish faoliyati b ilan am aliy faoliyat o ‘rtasidagi m unosabatlarga qiziqqanlar.
A l X orazm iy shaxsning uzluksiz kam ol topishi nazariyasini riv o jlan tirish
b o rasid a m uhim xizm at qildi, induktiv va deduktiv tafakkurdagi alohidalik ham d a 
um um iy lik n in g birligi prinsipini m uayyanlashtirdi.
K indiy substansiyani barcha ilm iy bilim larning bosh predm eti sifatid a k o ‘rib 
ch iq ish d a, eng avvalo, m iqdor va sifatni hissiy idrok etish zarurligini tasdiqladi. 
K im ki m iqdor va sifatni bilm asa. u substans[jyaflt ВПТЯТГЗап h a m ,jn a h ju m lig in i 
uqtirdi. O lim o 'z in in g didaktik g 'o y a la rid a h ijsiy va ratsion#J h ilish n i ijfodaladi.
17

---

Hissiy bilish yakka narsalarni bilishdan ib o rat b o 'ls a . oqilo n a bilish 
um um iy 
narsalam i bilish ekanini ta"kidladi. U ning fikricha, hissiy bilish faqat aql uchun 
m aterial beradi.
S abablar haqiqatni bilishda va o 'z in in g a n a shu haqiqatga m uvofiq xatti- 
harakatlarini anglashda insonning aqliga k o 'm ak lash ad i. "H aqiqat, - deb yozgan 
edi K indiy, har qanday narsani va uning barqarorligini b ilishning sababidir, 
binobarin, hayotdagi m avjud h am m a n arsa haqiqiyligi bilan m avjuddir. H aqiqatni 
bilish zarur va shunga k o ‘ra m avjud narsalarni bilish m um kin"
A bu N asir Forobiy o 'q itish m eto d larin in g tasnifini ishlab chiqqan. U larni 
am aliy va nazariy m etodlarga ajratgan, shu tariq a o ‘q itishning am aliy y o 'n a lish i va 
kishilarning hayoti ham da kundalik faoliyati b ilan b o g ‘liq!igi g 'o y a la rin i o lg 'a
surgan. O lim o 'q itish n in g tajrib a k o 'rsa tm a ii, induktiv va deduktiv. am aliy 
m etodlariga alohida e ’tibor bergan. B archa m etodlarni o ‘quvchining hayotiy 
tajrib asig a. m antiqiy tafakkuriga tayangan h o ld a birlashtirgan. O 'q u v ja ray o n in i 
tashkil etish g a q o 'y ila d ig a n talablarni ishlab ch iq ish d a deduktiv m etodni ustun 
q o 'y ib , o 'q u v c h ila rg a m aterialni tu sh u n tirish d a n im alarg a alo h id a e ’tib o r berish 
haqida, 
eng 
m uhim
narsalarni 
fanga 
ishonchli 
bilim lar 
beradigan 
va 
shubhalantirm aydigan dalillar bilan yoritish va hokazolar b o 'y ic h a o 'q itu v c h ila r 
uchun qim m atli tavsiyalarini bayon qilgan.
A bu N a sir F orobiy m atem atik a fani m iso llari aso sid a o 'q itish n in g ilm iylik, 
k o 'rsa tm a lilik , tu sh u n arlilik va izch illik p rin sip larin i ishlab chiqqan. B ilish ja ra y o n i 
v a fandagi bilim sh ak llarin in g m o h iy atin i y o ritg a n . U ning fikricha, an a shu 
ja ra y o n la r q o n u n lar sifatid a sh ak llan ad i v a u larg a rio y a qilish fikrlashni 
tak o m illash tirad i 
ham d a m urakkab bilish ja ra y o n id a q o 'p o l x ato larn in g oldini 
oladi. B ilish ja ra y o n i fikrlash m antiqi orqali am alg a oshadi. M antiq, o b 'y e k ti 
an g lash g a q aratilg an va aql y etad ig an m o h iy a tla r taxlil etiladigan fikrlash 
ja ra y o n in in g to 'g 'r ilig in i b elg ilash g a x izm at q ilad i. M an tiq q u ro ld ir v a u n arsalarni 
an iq b ilish g a y o rd a m beradi.
A bu N a sir F o ro b iy bilish faoliyatini ta sh k il etish m asalalari b o 'y ic h a ham
an ch ag in a m u fa ssa l ta v siy a la m i ishlab ch iq q an . U ning y o zish ich a, yaxshi
18

---

nazariyotchi b o ‘lish u chun nazariya qaysi fanga taalluqli b o 'lsa d a , quyidagi uchta 
sh artg a rioya qilishi shart:
1. M azkur fan asosidagi ham m a prinsiplarni to 'liq bilish.
2. M ana shu prinsiplardan va m azkur fanga d o ir m a ’lum otlardan tegishli 
x u lo salar chiqara bilish.
3. N o to ‘g ‘ri nazariyani rad eta bilish va haqiqatni y o lg 'o n d a n farqlash, 
xatolarni to ‘g ‘rilash uchun boshqa m u allitlarn in g fikrlarini tax lil qila bilish.
B orliqning aks etishi sifatidagi hissiy bilish m uam m osi v a eng asosiy m asala 
b ilishning m anbalari m asalasi doim o B eruniy nazariy bilish faoliyatining diqqat 
m arkazida turdi.
O lim bilishning nazariy asosini cheksiz va uzluksiz ja ra v o n sifatid a taxlil va 
talqin qildi. U o 'z id a n oldingi o lim lar ishlab chiqqan bilishning ilm iy m etodlarini 
rivojlantirib, d id ak tik y o ‘sinda m uhim xulosalar chiqardi:
“0 ‘qish va tak ro rlash orqali. - deb yozgan edi B eruniy, dunyoning tuzilishini, 
osm onning v a y e rn in g shakllarini bilish astro n o m iy a fani uchun g 'o y a td a foydalidir. 
B inobarin, ana shu tariq a ta 'lim oluvchi m alaka hosil qiladi va m azk u r s a n 'a t ahli 
ishlatadigan s o 'z la rn i o ‘rganadi, bu so 'z la rn in g m a 'n o sin i anglavdi. K eyinchalik 
astro n o m iy a fanidagi turli sabablar va isbotlarni o 'rg a n is h d a ana shunday s o 'z la r 
uchrasa, ularni bem alol tu sh u n ib boraveradi va u yoki bu n arsalarni o 'z la s h tirish d a
charch am ay d i” .
A bu R ay h o n B eruniy ta'k id lag an id ek . o 'q itis h izchil. k o ;rsatm ali, m aqsadga 
m uvofiq b o ‘lishi v a m a’lum tizim da olib borilishi lozim . B inobarin, k o ‘rsatm alilik 
ta ’lim ning tu sh u n arliro q , m uayyanroq va qiziq arliro q b o ‘!ishini ta ’m inlaydi, 
tafakkurni rivojlantiradi.
Ibn S inoning bilim orqali erishiladigan natijalari haqidagi t a ’lim oti o 'q itis h
nazariy asid a alo h id a o ‘rin egalladi. U ning fikricha, buyum larni chinakam bilish g a 
tashqi k o ‘rinishini tax lil qilish. sabablarini aniqlash aso sid a aql bilan erishiladi.
Ibn Sino aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab chiqqan. M ushohada bilan 
idrok qilish n in g birinchi bosqichi aqliy kategorivalarni tu sh u n tirish d ir. Ikkinchi 
bosqich ikki xil fikrni idrok etishdir, A qliy riv o jlan ish n in g uchinchi bosqichiga
19

---

o 'z la s h tirilg a n fik rlarn i idrok etish bilan erishiladi. Shunda uni h aqiqiy aql deyiladi. 
O lim aq liy fao liy atn i b o sq ich larg a b o ‘lar ekan, birinchi b o sq ich d a yodlay o lad ig an , 
lekin hali h arflarn i ham , siyoh va qalam ni ham bilm aydigan bo lan in g aqlini nazarda 
tutgan; ik k in ch i b o sq ich d a tay o q ch alarn i ch iza boshlagan, qalam dan foydalanishni 
o 'rg a n a y o tg a n bo lan in g aqli tasav v u r qilinadi; uchinchi bo sq ich d a inson aqliy 
sh ak llarn i v a u larg a m uvofiq hissiy o b razlarn i eg allag an b o 'la d i.
Ibn Sino aql d eg an d a in sonning tu g 'm a iste ’dodini, sh uningdek, tajrib a aso sid a 
v a bilish ja ra y o n id a sh ak llan ad ig an fikrlash q obiliyatini tush u n ad i. A qlni insonning 
b irlam ch i tu g ‘m a s o g 'lo m fik rlash i, yaxshi va yom on ishlarni vujudga keltirad ig an , 
ularn i fa rq lan tirad ig an kuch, deb ta 'rifla y d i. A ql in sonning x atti-h arak atlarid a 
n a m o y o n b o 'la d i.
Inson aql y o rd am id a n arsalar va hodisalarni tax lil qiladi, um um lashtiradi 
h am d a u larn in g eng y ax sh ilarin i tan lay d i, deb uqtiradi. S huningdek, aqlni ikki 
k ate g o riy a g a ajratad i. U larn in g biri 
nazariy aql b o 'lib . bo rliq d ag i um um iy 
n arsa la rn in g m o h iy atin i idrok etishdir, ikkinchisi e sa am aliy aql b o 'lib . buyum larni 
tan la sh d a turtki sifatid a k o 'rin a d ig a n qobiliyatdir.
A b d u lla A v lo n iy o 'z in in g barcha tad q iq o tlarid a ilm m uam m osini birinchi 
o 'r in g a q o 'y g a n . “ A lh o sil, - deb y o zg an edi u, butun h ayotim iz, salom atligim iz, 
sao d atim iz, sarv atim iz, m aish atim iz, him m atim iz, g 'a y ra tim iz , d unyo v a o x iratim iz 
ilm b ilan b o g 'liq d u r... Shuning uchun o 'q im a k , b ilm ak zam o n larin i q o 'ld a n berm ay, 
v u ju d im iz n in g d u sh m an i b o 'lg a n ja h o la td a n q u tu lm ak k a jo n im iz boricha s a ’y 
q ilm a g im iz lo zim d u r” 1.
A b d u lla A v lo n iy ilm ta rb iy a ja ra y o n id a o ’zlash tirilad i v a u y ax sh in i 
y o m o n d an , ezg u lik n i y o v u zlik d an , jo iz n i n o jo izd an farq lash im konini beradi, deb 
h iso b lay d i. U ta rb iy a b ilan t a ’lim ning birligi m uam m osini ishlab chiqdi. G archi 
A v lo n iy ta ’lim bilan tarb iy a o 'rta s id a o z g in a farq borligini ay tg an b o 'ls a ham , ular 
ta n a v a j o n sin g ari bir—b irig a ch am b a rch as b o g 'liq d ir, deydi.
H am za H a k im z o d a N iy o ziy I s in f uchun “Y engil a d a b iy o t”, II s in f uchun 
“ O 'q is h k ito b i” v a “Q iro at k ito b i” kabi darsliklarni y ozgan. A m m o m azk u r
’Abdulla 
Avloniy. T urkiy guliston yoxud ahloq. Т., ‘" 0 ‘qituvchi” , 1992- y, 23- bet
20

---

darslik lar q o ‘lyo zm alig ich a qolib ketdi. O 's h a p ay tlard a nashr etish im koni 
b o ‘lm agan.
H am za H ak im zo d a N iyoziy o 'z tad q iq o tlarid a to v u sh li savod o 'rg a tis h
m etodini ishlab chiqqan. U ning tadqiqotidagi asosiy g ‘o y a o 'q itis h va tarbiyalashga 
k o m pleks yondashish, yosh larn in g aqliy, axloqiy v a estetik tarbiyasini o 'z a ro
b o g ‘liq holda am alg a osh irish d an iborat edi.
Y uqoridagi asarlarn in g nom laridan va p ed ag o g ik fikrlardan ayon b o 'la d ik i. 
m azkur m u alliflar d id ak tik ag a o 'q itis h s a n 'a ti sifatida. shuningdek, o 'z ig a xos 
am aliy k o ‘n ik m a sifatid a qaraganlar.
D id ak tik a tu sh u n ch asin i Yan A m os K om enskiy (1 5 9 2 -1 6 7 0 ) ham ana shu 
y o ‘sinda sharhlagan. U ning bu boradagi fikr m u lo h azalari 1657-yilda nashr etilgan 
■‘H am m ag a ham m a narsani o 'q itish n in g universal sa n 'a ti ifodalangan buyuk 
d id ak tik a” nom li asarid a bayon qilingan.
Y an A m os K om enskiy didaktika faqat o ‘qitish sa n 'a tid a n g in a em as, balki 
tarb iy alash san ’atidan ham iboratligini qayd qilgan va tarb iy a har tom onlam a 
ax lo q iy lik y o ‘nalishidagi fe 'l—atvorni sh ak llan tirish n in g zaru r sharti ekanini ham 
uqtirgan.
D idaktikani y u q o rid ag ich a tushunish X IX asr b oshigacha, j a 'n i taniqli nem is 
pedagogi v a fay lasu fi Iogan G enrix G erbart 
d id ak tik an in g asosiy n azariyasini 
ishlab 
ch iq q u n ich a davom
etgan. 
B inobarin, 
u 
d idaktikani 
pedagogikaga 
b o ‘y su n ad ig an tarb iy alo v ch i ta 'lim n in g y ax lit va zid d iy a tsiz nazariyasi sifatida 
talq in qiladi.
Iogan G enrix G erb art va xususan. uning izdoshlari a n a shu n azariy an in g rolini 
hisobga o lib, did ak tik an in g asosiy vazifasini d arsd a bayon qilinadigan m aterial 
ekanini 
rad 
etdilar. 
G erbart 
k onsepsiyasiga 
m uvofiq, 
o 'q itu v c h i, 
asosan, 
o 'q u v c h ila rn i yangi o ‘quv m ateriali bilan ta n ish tirish g a doir h arakatlarini taxlil 
qilishi lozim edi.
X V III 
asrda 
shveysariyalik 
pedagog 
I.G .P estalo ssi 
kam ol 
top tiru v ch i 
ta ’lim ning prin sip lari tizim ini asosladi.
X IX asrda esa nem is pedagogi A .D isterveg o 'z in in g “N em is o ‘qituvchilari
21

---

u chun” qo'IIanm asida o 'q u v jara y o n in i faollashtiradigan talab iarn in g butun bir 
kom pleksini taklif qildi. F an va texnika shunday tezlikda taraqqiy topm oqdaki, 
m aktab ta'lim i bilan u larning ketidan quvib yetish m um kin em as. L ekin m aktabni 
bitirgan yoshlar, albatta, o 'z la r i bilm aydigan ilm iy k ashfiyotlarga. jam iv atn i 
rivojlantirishning bozor iq tiso d iy o tig a asoslangan yangi tizim ig a duch keladilar. 
Lozim darajadagi aqlga, iro d ag a va hissiy o tg a ega b o 'lg a n kish ilarg in a notanish 
m a ’Ium otlarni tezroq o 'z la s h tirib o lish i m um kin. B ilim va m alakalarni tarkib 
toptirish naqadar zarur b o ‘lsa-da, hozirgi d id ak tik a ana shu soha bilangina 
ch egaralanib qola olm aydi. E ndilikda o 'q u v c h ila rn i kam ol to p tirish d a optim al 
natijalar beradigan o ‘qitish ja ra y o n in in g ilm iypedagogik asoslarini ishlab chiqish 
zarurati tu g 'ild i. O 'q u v c h ila rn in g kam ol topishi ta ’lim jaray o n id a am alga oshishi 
sababli bilim va m alakalarni o 'z la s h tirish g a qaratilgan did ak tik prin sip lar m a'Iu m
natijalarni beradi. L ekin v a z ifa q an d ay d ir natijalarga erishishdan em as, balki 
o 'q u v c h ila rn i kam ol to p tirish uchun o 'q itish n in g eng yu q o ri sam aradorligini 
ta ’m inlashdan iboratdir. B un in g uchun esa o 'q u v ja ra y o n in in g q u rilish in i ishlab 
ch iq ish kerak. D idaktikada tarb iy alo v ch i dunyoqarashni sh ak llan tirish m asalalar! 
k o 'rila d i, ta ’lim ja ra y o n id a o 'q u v c h ila rd a m ustaqillikni, tashabbuskorlikni va 
shaxsning boshqa ayrim sifatlarin i tarbiyalash v azifalari taxlil qilinadi. M ana 
shunday m uhim m asalalarn in g k o 'rib chiqilishi m aktabdagi ta ’lim tarb iy an in g
birligini ta ’m in lash g a x izm at qiladi. O 'z - o 'z id a n ayonki, m azk u r v azifani am alg a 
osh irish u chun zarur ilm iy p ed ag o g ik aso slarn i y aratish d id ak tik a sohasidan k o 'r a
k o 'p ro q tarb iy a n azariy asig a taallu q lid ir. O 'q itish neg izi y u k sa k axloqli qilib kam ol 
to p tirish d an iborat. A n a sh u n d ay harak atlard a o 'q is h g a d a ’v a t qilish, o 'q itu v c h i 
b ilan o 'q u v c h ila rn in g o 'z a ro m u n o sab atlari v a ta ’lim ning m eto d lari m asalalari 
b o sh q ach a tus oladi.