O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

p e d a g o g ik   te x n o lo g iy a la r n i  q o ‘lla sh

Reja:

1.  Pedagogik  t exnol ogiyal arni ng  m a z m u n - m o h i y a t i .

2.  Z a m o n a v i y   p e dagogik  texnologiya  t urlarini  t a ' l i m   j a r a y o ­

nida  qo' llanishi.

T ayanch  iboralar: 

p e dagogik  texnologiya,  peda gog i k  yon- 

dashuv,  t a' l im   texnologiyasi,  keys  stadi,  baliq  skeleti,  nilufar  guli, 

aqliy  h u j u m ,   b u m e r a n g   texnologiyasi,  t a r m o q l a r   met odi,  o'yinli 

texnologiyalar,  blits-so'rov.

1.  P ed agogik   texn ologiyan in g  m azm un-m ohiyati. 

M a i u m k i   har  

q anda y  kasbda  faoliyat  s amaradorli gi   va  muvafaqqiyatli  kasb  so- 

h i bl ar ini ng  tayyorgarligi,  m ah o r a ti ,   o'z  o milkorligini  t a k o m i l l a s h ­

tirish  ustida  n ec hog' li k  qu n t   va  izchillik  bilan  ishlashiga  bog'liq. 

O'qi tuvchi lik  kasbida  esa  o' z  bilimdonligi,   zukkoligi,  kasb  m a ­

horati ni  t ak omil las ht ir ish  ustida  u m r   bo'yi  m u n t a z a m   ishl amay 

turib,  el  a rdoql agan,   obr o' -e' tibor li   pedagog  bo'lish  m u m k i n  

emas.  C h u n k i   o'qituvchi  j a m i y a t n i n g   yosh  avlod  t a ’l im-t arbi ya - 

siga  qo' ygan  ijtimoiy  b u y u r t m a s i n i n g   asosiy  ijrochisidir.  Res pub-  

l ika mi z   Prezidenti  l.A.  K a r i m o v   hozirgi  pa ytda   o' qi tuvchi lar   ol- 

diga  davlat  va j a mi ya t   qo ' yga n  talablarni  quyi dagi cha  bayon  qilib 

berdi:

«Tarbiyachi-ustoz  bo' lish  u c h u n   b o s h q a l a r n i n g   aql-idrokini 

o'stirish,  m a ’rifat  ziyosidan  b a h r a m a n d   qilish,  haqiqiy  f uqar o  etib 

yetishtirish  u c h u n   eng  avvalo,  t a r bi ya ch in ing  o'zi  a y n a n   sh un da y 

yuksak  talablarga  j avob  berishi,  a n a   s hu n d a y   b u v u k   fazilatlarga 

ega  bo'lishi  kerak».

O'qi tuvchi lar ga  axborot  va  peda go gi k  texnologiyalar  asosida 

yangi  shakl  va  m a z m u n d a g i   kasbiy  m al aka   berish  ishi  s h u n c h a -  

lar  keng  qamrovli,  ko' p  qirrali,  katta  ko' l aml ar ga  ega  bo'lgan  j a-  

rayondir.

20 S

---

Oliy  t a ’lim  uzluksiz  t a ’lim  t i z i m i n i n g   a lo h id a   bosqichi  sifatida 

o ' z   oldiga  yuqori   mal akal i  mu ta xa ssi sl ar   tayyorlash  m aq s a d i n i  

q o ‘yadi,  bu  o ‘quv  m as k a n l a r i   o' quvchil ari   c h u q u r   u m u m i l m i y  

bi li ml arg a   va  faoliyatning  t a n l a b   o l i ng a n  sohasi da  z a r u r   kasbiy 

k o ' n i k m a l a r g a   ega  bo' ladilar,  i lmiy  va  i lmi v- pe dagogi k  kadrl ar 

t ayyorlash  h a m   ushbu  t a ’lim  bosqichi  doirasiga  kiradi.  Bilish  va 

voqeli kni   qayta  o ‘z l as ht ir is hn i ng   qudr at li   vositalarini  olgan  hol da 

m a x s u s   fanlar  as osl ari ni ng   m u s t a h k a m   b i l i m l a r i d a n   foydalanib- 

g in a  q o l m a s d a n ,   ishlab  c h iq a r i s h ni   tashki l  etish,  ijtimoiy  a ma l i -  

yotni  rivojlantirish,  t o m  m a ’n o d a   m o d d i v   va  m a ’naviy  m ad a n i ya t -  

ni  o' z  ijodiy  m ah s ul ot la ri   bilan  boyitish  i mkoni yat iga  ega  bo'ladi.

O ' zb e ki st on   t araqqiyot ida  x a l qn i ng   boy  m a ’naviy  salohiyati  va 

u m u m i n s o n i y   qadriyatlariga  h a m d a   hozirgi  z a m o n   madani yat i,  

iqtisodiyoti,  ilmi,  t exnikasi  va  t exnol ogiyas ining  so'nggi  yut uq l a-  

riga  aso sl an ga n  m u k a m m a l   t a ’lim  t iz im in i   b a r p o   etish  dol zar b 

a h a mi y at g a  ega.

Ka dr la r tayyorlash  milliy  d a s t u r i d a   ilg'or  pedagogik  texnologi- 

yalarni  o'zlasht irish  va  a ma liyot ga  j ori y  qilish  zarurligi  ko' p  kar- 

ra  t akr or la na di.   Ped a go gik   t ex no lo gi ya la rn i ng   o'zi  n i m a   va 

11 

a n ’anaviy  t a ’lim  m e t o d l a r i d a n   n i ma s i  bilan  farqlanadi?

Hozirgi  k u n d a   pe dagogik  adabiyot,  t a ’lim  m u a m m o l a r i g a   oid 

m a ’ruzalar,  rasmiy  hujjatlarda  «yangi  peda gogi k  texnologiya», 

«ilg'or  pedagogik  texnologiya»,  «zamonaviy  pedagogik  t e x n o l o ­

giya»  iboralari  keng  q o ' l l a n m o q d a .   «Pedagogik  texnologiya  bu 

b u t u n   o'qitish  va  b i li ml a rn i   o' zlasht irish  j a r a y on id a   o' z  oldiga 

t a ' l i m   sifati  va  s a ma r ad or li gi ni   o sh ir ish   vazifasini  qo' yuvchi  

t e x n i k   h a m d a   shaxs  resurslari  va  u l a r n i n g   o ' za ro   aloqasini  h i ­

sobga  olgan  holda,  b i li m l a r   m a z m u n i n i   ishlab  chiqish,  qo' llash 

va  be lgi las hni ng  t izimli  uslubidir».  Bu  t a ’rifdagi  asosiy  t u s h u n c h a  

«tizimli  uslub»  ekanligi  ravshan,  qol gan  b a rc h a  so'zlar  pe dagogik 

t e xn ol ogiya ni ng  t izimi   sifatidagi  tarkibiy  e le ment lar ini   ifodalay- 

di.  Ayni  tizimli  y onda shuv  p e d ag og ik   texnol ogiyani ng  o' qitishda 

b os hq a   y on da shu v l ar dan   farqlovchi  asosiy  belgi  hisoblanadi. 

T a ’l im  maqsadl ari,   u n i n g   m a z m u n i ,   o'qitish  va  t a ’lim  berish  us- 

lublari,  nazorat  va  natijalarni  b a h o la s hn i   o ' zaro  aloqa  va  bir-biri 

bi lan  bog'liqlikda  l o yi ha la s hda n  iborat.  M a sa l a n,   axborot ni   eslab 

qolishga  yo' naltirilgan,  t a ’lim  o l uv ch i ni ng   bo'lajak  faoliyati  esa 

m u a y y a n   ishlarni  bajarish  yoki  t ashkiliv  b o s h qa ru v  va  qarorlarni 

qabul  qilish  bilan  bog'Iiq  bo'ladi.

209

---

Pedagogik  adabiyotlarda  pedagogik  t exnol ogiyani ng  t a ’riflari 

(V.  B e s p a l k o ,   N . N .   A z i z x o d j a y e v a ,   V.  G u z e y e v ,   V.  S l a s t e n i n ,

I.  Volkov,  0 \ K .   To li po v,   N . S .   S a y d a x m e d o v ,   M.V.  K l a r i n ,

1.  L e r n e r   va  b o s h q a l a r )   h a m   k e lt ir i la d i,   a m m o   u l a r n i n g   b i r o n -  

t asi  Y U N E S K O   t a ’rifi  darajasiga  ko‘tarila  ol ma ga n.   Aytib  o'til- 

gan  o l im la r   orasida  pedagogik  texnologiya  t o ‘g ‘risidagi  axborot- 

ni  M D H   m a m la k at la r i,   j u m l a d a n ,   0 ‘zbe kis to nd a  t arqalishida 

V.  Bespalko  va  M.V.  K l a r i n l a r n i n g   t a ’siri  kuc hl ir oq ,   M. V  K l a r i n -  

n i ng   pedag og i ka da gi   texnologik  y o n d a s hu vi n i ng   tarkibiy  tuzilishi 

va  m a z m u n i   to' g' risida  b i r m u n c h a   t o' lar oq  m a ’l u mo t la r   berilgan.

Pedagogik  faoliyatda  b a ’zida  «pedagogik  texnologiya»  t u s h u n -  

chasi  bilan  foydali  bo' lsada,   avval  o' zlashtirilgan  va  texnologik 

q u r i l m a g a n   o'qitish  uslublari  ataladi.  Aslini  ol ganda,  pedagogik 

t exnologiya  bu  o'qitishga  o'ziga  xos  bo' lgan  yangicha  ( i n n o -  

vatsiya)  yondashuvdir.  U  pedagogikadagi   ijtimoiy  m uh a n d i s l i k  

t a f a k k u r i n i n g   ifodalanishi,   t ex n ok ra ti k  ilmiy  o n g n i n g   p e da g o -  

gika  sohasiga  ko' chirilgan  tasviri,  t a ’lim  j a r a y o n i n i n g   mu ay y an  

s ta nda rtl as huvi   hisoblanadi.

Pedagogik 

texnologiya 

uslublari 

(o' zi ni ng 

bosh l ang 'i ch  

ma' nos ida )  dastlab  o' qi ti sh n i ng   h a ra k at in i   n a m u n a v i y   vazi- 

vatidagi  (bel gi langan  qoida  bo' yicha)  o' zlashtirish  talab  e t i l a d i - 

gan  m a h s u l d o r   (reproduktiv)  darajasi  u c h u n  ishlab  chiqilgandi. 

Repr od uk ti v  t a ’lim  h a r   qa n da y   t a ’l i m n i n g   z a r u r   tarkibiy  qismi 

hi sobl anadi,   u  insoniyat  j a m g ' a r g a n   tajribani  a ni q  o' quv  fani 

doirasida  o' zlasht irish  bilan  bog'liq.  T a ’lim  ol uvchi larda  bilim  va 

k o ' n i k m a l a r n i n g   m a ’l um  poydevori  hosil  q i l i n g an i d an   kevingi- 

na,  t a ’l i m n i n g   natijali  produkti v  va  ijodiy  yonda shi sh   uslublariga 

o'tish  m u m k i n .

S a n o a t da   «yuksak  texnologiyalar»  iborasi  bor.  Ular,  od a td a , 

j u d a   m u r a k k a b   bo' ladi,  katta  s ar moy a la r   s arf la ni sh in i  talab  qila­

di.  F a n n i n g   so'nggi  yut uqlariga  asoslanadi.  X o d i m l a r d a n   maxsus 

t ayyorgarl ikni   talab  qiladi.  Sh u nd a y  b o l s a d a ,   ular  m a h s u l o t n i n g  

yuqori  sifati  va  r aqo ba tbar dos hli gi ni,   pirovard  natijada  salmoqli 

foydani  t a ’minlaydi.  Pe dagogik  texnologiyani  o' qitishdagi  «yuk­

sak»  uslubiyat  qatoriga  kiritish  m u m k i n ,   a m m o   u n i n g  joriy  qilini- 

shi  katta  sarf-xarajatlarni  talab  qilmaydi.  T a’lim  sifatining  kaliti 

pirovard  o qi bat da   alohi da  o' quv  yurti  va  a n i q   o ‘qituvchi  deydigan 

bo'lsak,  peda go gi k  t exnol ogiyani   o' zlasht irish  a sos an  pe da gog-  

l arni  o' qi ti shni   tal ab  qiladi.  Peda go gi ka da   o ' q u v c hi la rn i ng   t a ’lim

210

---

j ar ay on i da gi  faolligini oshir ishga qarat il gan bir n e c h a  o'qitish u su l­

lari  ishlab  chiqilgan:  m u a m o l i   o'qitish,  ish  faoliyatini  ifodalovchi 

o' yi nla r,   roll ar  bajarish,  mavzul i  o'qitish  va  hokazo.  A m m o   ul ar 

u zluks iz t a ’l im  t i z i m i d a   keng  qo'l lani ladi,   deb  bo' lmaydi .  B i zn in g 

f ik r i m i z c h a ,   b u n i n g   sababi  h a r   bir  m as h g ' u l o tl a r g a   tayyorgarlik 

p e d a g og i k  i z l an is h ni   ko' zda  tutishi,  y u k s a k   kasbiy  m a h o r a t n i ,  

ijodiy  y o n d a sh u v  va  ko' p  vaqt  s arf la sh n i   tal ab  qi lishida  bo'Isa  k e ­

rak.  O d a t d a   h a r   bir  b u n d a y   m as h g' u l ot   ssenariysi  o'ziga  xos  xu- 

susiyatiga  ega va  betakrordir.   T u b d a n   farq  qiluvchi  t a ’lim  t url ari ni  

ko'rib  c h iq a mi z:   og ' za ki -k o 'r ga zma li ,  t exn o l og i k  va  i z l a nu v ch a n-  

ijodiy.  Og ' z a ki - k o' r g a z m a li   (illyustrativ)  y o nd a sh u v   bu  a n ’anaviy 

bo' lib  va  a so s an   o' qi tu v ch i ni ng   axborot  berishi,  o ' q u v c hi la rn i ng  

b i l i m n i   qabul   qilishi,  to' plashi  va  xotirasida  saqlashi  bilan  belgi- 

lanadi.

M a ' l u m o t  

berish 

t iz imi da   t ayyor  b i li m l a rn i  

«o'qituvchi 

o'quvchilarga»,  bu  bi li ml arga  u l ar n i n g   ehtiyoji  va  faollik  darajasi 

bilan  b og' liq  b o ' l m a g a n   holda,  bevosita  berish  m u m k i n   bo' lgan 

i m k o n i y a t d a n   kelib  chiqadi.  S hu nga   ko' ra  o ' q i tu vc h in in g  asosiy 

vazifasi  z a r ur iy   a xb o ro t ni   m a ’l um  qilish  va  u n i   xot ir ada   m u s t a h ­

k a m l a s h   usti da  ishlashdir.

B un d a y   o 'quv j a r a y on id a   o' quv  f a n i n i n g   s oatl ar   miqdor i,   l a b o ­

ratoriya  va  a ma l iy   m a sh g' u lo tl a r   or al ig' ida  s oatl ar   t aqsi mot i,   dars 

o ' tis h joyi  q a t ’iy  belgilab  olinadi.

P ed ag ogi k  t ex nol ogiya ni ng  o'ziga  xos  xususiyati  s h u n d a n   ibo- 

ratki,  u n d a   o' quv  maqs adl ar iga   e ri shis hni   kafolatlaydigan  o'quv 

j ar ayon i   l oyihalashtiriladi  va  a ma lg a  oshiri ladi.   Texnologik  y o n ­

dashuv,  e ng  avvalo,  tasvirlash  e mas ,  balki  loyihalasht iril gan  nati- 

j a l a rn i   a ma l g a   os hir ish  i m ko n i ni   b eruvchi   a m a l i y   ko' r sat mal i 

t u z i l m a d a   o' z  ifodasini  topadi.

M a q sa d g a  yo' naltirilganlik,   oraliq  natijalarni tashxisli  t ekshirib 

borish,  t a ’l i m n i   alo hi da   o'qitish,  lavhalarga  ajratish  kabi  usul- 

lar  hozirgi  k u n g a   kelib  q ay ta -q ay ta   t akr or la sh  m u m k i n   bo' lgan 

t a ’lim  texnologiyasi  g'oyasida  m u j as s am la n ga n .

U  a s o sa n   o' z  ichiga  quyidagi  o m i l l a r n i   oladi  ( b u n d a   qisqacha 

m a z m u n i   berilgan):

—  t a ’l i m d a   u m u m i y   m a q s a d n i n g   qo' yilishi;

—  t uzi lga n  u m u m i y   m a q s a d d a n   a ni q  m a q s ad g a   o'tish;

—  o ' q u v c h i l a r n i n g   bilim  daraj al ari ni   dastl abki   (tashxisli)  b a ­

holash;

211

---

—  bajariladigan  o ‘quv  t ad b i r la rn i ng   maj muas i  (bu  b os qi ch da  

o'quvchil ar  bilan  mul oqot   asosida  t a ’l imga  j oriy  t uza ti shl ar   kiri- 

tilishi  lozim);

—  natijani  baholash.

O' qu v j ar a yo n i ni   p edagogik  texnologiya  asosida  tashki l  e ti s h­

ni ng   rejalashtirish  bosqichida,  yetakchi  uslubchi -o' qi tuvchi lar  

g u r u h i   ped ag og ik   texnol ogiyani ng  q o n u n - q o i d a   va  tamoyil lari  

asosida  uslubiy  ashyolarni  ishlab  chiqish  paytlarida  yuqori roq 

ma la k a  talab  etiiadi.  Loyiha  tayyor  bo' lgach,  o'qituvchi  asosan 

t ashkiliy  va  mas l ah at c hi   (ijodiy  q o ' s h i m c h a l a r   kiritish  i m k o n i n i  

s aqlagan  holda)  vazifalarni  bajaradi.

Pedagogik  texnologiyani  t u s h u n i s h n i n g   asosiy  vo'li  a ni q  b el ­

gilangan  maq sa dl ar ga   qaratilganlik,  o' quvchi  bilan  m u n t a z a m  

o ' z a ro   aloqani   o' rnat i sh ,   pedagogik  texnol ogiyani ng  falsafiy  asosi 

hi sobl anga n  o ' q uv c h i n i n g   xatti-harakati  orqali  o'qitishdir.  O' z a r o  

aloqa  p e da go gi k  t exnologiya  asosini  t ashkil  qilib,  o' quv j ar ay on in i 

to'liq  q a m r a b   olishi  kerak.

O 'z be ki st on 

Re spubl ika sini ng 

« Ka dr la r 

tayyorlash 

m i l ­

liy  das tur i» da   t a ’l i m n i n g   yangi  modeli,  ya'ni  yangi  pedagogik 

texnologiya  asosida  dars  m ez o n i n i   boyitib  borish  zarurligi  h a ­

qida  nqtirib  o'tilgan.  O ' q u v  j a r ay on in i   texnologiyalashtirish,  dars 

m a z m u n i n i   yangi  axborot  texnologiyalari  bilan  boyitish,  hozirgi 

z a m o n   talabidir.

Pe dagogik  texnologiya  bu  o'qituvchi  faoliyatini  vangilovchi 

o' quv  j a r a y o n i n i n g   belgilangan  m aq s ad  va  m a z m u n   asosida 

l oyihalangan,   s h un in g de k ,  o' quvchi  shaxsini  s hakll anti ruvchi , 

t a ' l i m d a   y a ku ni y  natijani  kafolatlaydigan  om i l l a r   yi g' indi sidan 

iboratdir.

Endi  m e t o di k a ga   kelsak,  o' quv  j ar a yo ni ni   to'g'ri  t ashkil  etish 

(nazorat  q i li s hn in g  og' zaki,  y ozma,   savol-javob,  aralash,  test  va 

hokazo)   va  o ' t kaz is h  borasidagi  tavsiyalar  yig'indisidir.

Yangi  ped a go gi k  texnologiya  d e g a nd a   o'qitish  m a qs a d l ar i n i  

yo'lga  qo' yish,  o' quv  j a r a yo n i ni   tuzish  va  uni   sama rad or li gi ni  

o' zida  q a m r a b   olgan,  o' quv j a r a y o n i n i n g   to'liq  b o s h q a r u v c h a n l i k  

g' ovasidan  iborat  bo' lgan  m a z m u n   t ushuni ladi .

S h u nd a y  qilib,  ilgaridan  l oyihalashtirilgan  t a ’l im-t arbi ya  j a ­

r ay on i ni n g  pe dagogik  texnologiyasi  o ' z id a n  m e t o d l a r   t izimi - 

ni,  t a ’l i m n i n g   usull ari ni,   o' qituvchi  va  o ' q u v c h i l a r n i n g   faoliyat 

к о ' r sat ish  i mk oni yat lar i  va  vositalarini,  o ' q uv c h il a r n i n g   ijobiy

212

---

shaxsiy  sifatlarini  rivojlantirish  m aq s ad i n i,   y a k u n i y   natijalarga 

erishish  m o h iy a t i n i   muja ss amla sht ir adi.