O. Yusupova

2.Til va tafakkur.
Tafakkur va tilning, aniqroq qilib 
aytganda, fikr bilan so‗zning o‗zaro munosabati juda murakkab 
jarayondir. 
Har 
qanday 
fikr 
so‗zlarda 
o‗z ifodasini 
topmaguncha, ya‘ni so‗zlardan tarkib topgan ifoda qolipiga, 
ifoda shakliga tushmaguncha yuzaga chiqmaydi. Fikrning 
voqeligi, uning mavjudligi tilda namoyon bo‗ladi. Demak, fikr 
tilda voqelashadi, tilda mavjud bo‗ladi. Tilsiz, so‗zsiz tarkibiy 
qismlarga ajralgan, aniq va tayyor holdagi hech qanday fikr 
bo‗lmaydi. Fikr tilda, ya‘ni so‗z orqaligina shakllanadi, tilda 
o‗z ifodasini topadi. Shunday qilib, ongimizda paydo 
bo‗ladigan fikrning mohiyatini, mazmunini tashkil etadigan har 
qanday idrok yoki tasavvur ham faqat so‗zlar vositasi bilangina 
voqe bo‗ladi. Ong psixikaning oliy shakllaridan biridir. U 
inson o‗zini o‗rab olgan dunyodan inson sifatida farqlay olgan 
davridan boshlab paydo bo‗lgan. 
Ongning paydo bo‗lishi nutqning paydo bo‗lishi, unda aks 
ettirilayotgan dunyo voqeliklarining umumlashtirilishi bilan 
bog‗liq. Bu esa so‗zning umumlashtirish va anglab olingan 
bilimlarni tilda saqlay olish xususiyati bnlan bog‗liqdir. Shaxs 
ongi ijtimoiy ong zaminida shakllanishiga qara- may undan 
farq qiladi.Ongni jamiyat yuzaga keltiradi, shu bilan birga u 
jamiyatga faol ta‘sir o‗tkazadi. Tushuncha tafakkur sifatida 
vujudga kelib so‗zning moddiy qobig‗iga o‗ralgan holda u 
bilan birga yashaydi. Biror tushunchasiz so‗z bo‗lmaganidek, 
so‗z yordamisiz ifodalangan tushuncha ham yo‗q. Til va 
tafakkur birligi mana shunda ifodalanadi. 
So‗zda mujassamlashgan tushuncha uning ma‘nosi bilan 
organik aloqada bo‗ladi. Tushuncha bilan so‗z ma‘nosi predmet 
va hodisalarning ayni bir doirasini umumlashtiradi va aks 
ettiradi. Ular o‗rtasidagi birlik mana shunga asoslanadi. Ammo 
so‗z ma‘nosidagi umumlashtirish va aks ettirish tushunchadan 
farq qiladi. Tushuncha predmet va hodisalarning umumiy, 

---

22 
muhim belgilarini o‗zida mujassamlashtiradi, bunda tafakkur 
ana shu predmetlarga xos tasodifiy va muhim bo‗lmagan 
belgilardan chalg‗itiladi. Masalan, suyuqlik tushunchasida har 
xil jismlar ajratiladi va ular agregat holati bo‗yicha 
birlashtiriladi. Bu tushunchaga molekulalarning suyuqlik uchun 
xarakterli aloqasiga ega bo‗lgan, ularning individual, ayni 
holatda muhim bo‗lmagan belgilariga qaramasdan, har qanday 
jism kiradi. Tushunchalar faqat tovushli so‗z yordamida 
shakllanishi va taraqqiy etishi mumkin. Ammo so‗zda bevosita 
umumlashtiruvchi tomon uning ma‘nosidir. Ma‘no tushuncha 
bilan uzviy aloqada, fikrda predmet va hodisalarning umumiy 
hamda muhim tomonlarining aks etishiga yordamlashadi. 
Xullas, tafakkur va til bir-biri bilan chambarchas bog‗liq 
ijtimoiy hodisalar hisoblansa-da, aynan bir xil hodisa emas. 
Tafakkur zohiriy olamning inson miyasida umumlashgan, til 
bilan ifodalanadigan in‘ikosi. Til esa fikrni ifodalash usuli, uni 
qayd etib boshqa kishilarga, avlodlarga yetkazish vositasi. 
Boshqacha aytganda, til — tafakkurning borliq shakli. Ular 
doimo bir-birini taqozo qiladi, bir-birining yashashi va 
rivojlanishiga yordam beradi. 
3.