O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

Kuzgi don ekinlarining zararlanish va nobud bo‘lish sabablari. 
Kuzgi 
don ekinlari kuz, qish, bahorda turli noqulay om illam ing t a ’sirida nobud 
b o ‘lishi mumkin. U lar sovuq urishi, m og‘orlash, dimiqish, zaxlash, ildiz 
b o ‘g ‘zining tu p ro q yuzasiga chiqib qolishi, q or zam b u ru g ‘i, qishdagi 
qurg‘oqchilik, ildizlarning ochilib qolishi va boshqa noqulay sharoitlar 
ta ’siridan zararlanadi.
0 ‘zbekistonning sug‘oriladigan va lalm ikor yerlarida kuzgi g ‘alla 
ekinlari eng qulay m uddatlarda ekilsa, ular doimiy sovuqlar boshlanguncha 
t o i a unib chiqadi, tuplanadi, chiniqadi. Bug‘doy, arpa, javdar ekish oldidan 
yern i s u g ‘o rib eng q u lay ekish m u d d a tid a ek ilsa, u la r so v u q d a n
zararlanm ayd i. L alm iko rlikd a o ‘sim liklarning qishlab chiqishi ekish 
m uddati ham da tuproqdagi namlikka bogiiq. Kech kuzda lalmi yerlarga 
ekilgan bug‘doy, arpa o'simliklari tuproqning qurib qolgani uchun sekin 
rivojlanadi. K uzda tuproq namligi yetarli b o im a sa , tekis m intaqadagi 
lalmi yerlarga ekilgan urug‘lar k o ‘p hollarda qish va bahorda unib chiqadi. 
Tekislik-tepalik m intaqalarda uru g ‘lar b a ’zan kuz, qish, bah orda unib 
chiqadi. Tog‘ etaklari va tog‘li m intaqalarda u ru g ia r kuzda unib chiqadi.
Lalm ikorlikda kech kuzda ekilgan don ekinlari o'sim talik, bigizlik 1- 
3 ta barg chiqargan va b o ‘rtgan holda qishlaydi. O 'sim liklar bunday 
rivojlanish holatida chiniqish davrini t o i a o ‘tam aydi ham da ular turli 
noqulay sharoitda zararlanadi yoki nobud b o ia d i.
S u g ‘o rila d ig a n va la lm ik o r y e rla rd a k u zg i d o n e k in la ri so v u q
urishidan ham nobud b o ia d i. 0 ‘simlik hujayra o ra lig id a past h a ro ra t 
t a ’sirida suv muzlaydi. Hosil b o ig a n m uz kristallari hujayradan suvni 
s o ‘rib o lad i. N a tija d a h u ja y ra sh ira si k o n s e n tra ts iy a s i o sh a d i va 
p ro to p la zm a suvsizlanadi. A m m o h u jay ra o r a lig id a , h a tto h u jay ra 
shirasida ham muz hosil b o iis h i o ‘simlikning n obud b o iish in i bildiradi. 
A sta-sekin h a ro ra tn in g oshib borishi davom ida uning hayotchanligi 
tiklanadi, erigan m uz yana hujayra ichiga so ‘riladi.
0 ‘sim lik h u jay ra si p ro to p la z m a sin in g su v sizlan ishi o ‘sim likni 
h a lo k a tg a o lib k e la d i. H u ja y ra p ro to p la z m a s i k u c h li s o v u q d a n
shikastlanadi va o ‘simlik nobud b o iis h i m umkin. Kuzgi don ekinlari 
tuplanish b o ‘g‘imi yetarli chuqurlikda joylashmasa ham o ‘simlikni sovuq 
u ris h i m u m k in . 0 ‘z b e k is to n d a d o n e k in la rin in g so v u q
u rish i 
Q o ra q a lp o g isto n Respublikasi, X orazm , Sam arqand, Jizzax, Sirdaryo 
viloyatlarida kuzatiladi. Qolgan viloyatlarda, ayniqsa, Surxondaryo va 
Q ashqadaryoda don ekinlarining sovuq urishi ju d a kam kuzatiladi.

---

Sovuq urishining oldini olish uchun tuproqni ishlash, o ‘g‘itlash, eng 
qulay m uddatda uru g‘larni m uayyan chuqurlikka sovuqqa chidamli kuzgi 
navlarni ekish singari chora-tadbirlar q oilaniladi. Lalm ikorlikda ihota 
d arax tzo rlarn i barpo etish, qorni to ‘sadigan va uni ushlab qoladigan 
baland b o ‘yli o ‘simlikni ekish ham yaxshi natija beradi.
0 ‘simliklarning dimiqishi yaxshi chiniqmagan ham da qor hali muzlab 
u lg u rm a g an tu p ro q q a y o g ‘g an id a ku zatilad i. B unda o ‘sim lik oziqa 
m o d d ala r zaxirasin ing kam ay ib ketish idan kuchsizlanishi natijasid a 
zararlanadi yoki qism an nobud b o ia d i. 0 ‘simiik qor tagida, qorong‘ida 
o ‘zidan zax ira uglevodlar va bo sh q a m o d d alarn i n afas olish uchun 
sarflaydi h am d a u lar o ‘rnini fotosintez yord am ida qoplay olm aydi. 
H u ja y r a la r d a o q s illa r p a rc h a la n ib , a m in o k is lo ta la r t o ‘p la n is h i 
o ‘simliklarning yana kuchsizlanishiga olib keladi. 0 ‘zbekistonda bunday 
q a lin q o r q o p la m i k a m d a n -k a m k u z a tila d i. S h u n in g u c h u n
o ‘simliklarning dimiqishdan nobud b o iish i ju d a kam uchraydi.
D im iq is h n in g o ld in i o lish u c h u n k ech k u z d a q o r q a tla m i 
g‘altaklanadi. Zich qor qoplam i tuproqni tez m uzlatadi va o ‘simliklar 
dimiqadi, natijada rivojlanishi sekinlashadi.
Ivib qolish erigan suvlar, yog‘ingarchiliklar, oqava suvlar to ‘planadigan, 
suvni yom on o ‘tkazadigan og‘ir tuproqli joylarda kuzatiladi. Bunday 
jo y la rd a g i o ‘sim lik la r suv ic h id a q o lib , t o ‘q im a la rd a a n a y e ro b
jarayonlarining kuchayishi natijasida zaharlanishi ham da nobud bo iish i 
mumkin. Bahorgi o ‘sish davrida havo harorati yuqori b o im a sa , kuzgi 
b u g ‘doy suv tagida 14 kungacha tirik holda saqlanadi. H a ro ra t 4-5°C 
b o ig a n d a kuzgi bug‘doy suv ichida qolsa, 30 kundan keyin nobud b o iad i.
0 ‘zbekistonda kuzgi g ‘alla ekinlarining ivib qolishi suvlik va lalmikor 
y e rla rd a , k o ‘p in c h a b a h o rd a k u z a tila d i. S h u n in g u c h u n q ish d a
ekinzorlarda to ‘planib qolgan suv oqiziladigan o ‘qariqlar olinadi, yer 
ekish oldidan yaxshilab tekislanadi, suv k o ila sh in in g oldini oladigan 
chuqur j o ‘yaklar, quduqlar qaziladi (suv q u duqlarda to ‘planib shimib 
ketadi).
0 ‘simliklar ildiz b o ‘g‘izlarining tuproq yuzasiga chiqishi, ildizlarning 
y a la n g ‘och qolishi va uzilishi - tu p ro q n in g c h o ‘kishi h am d a sovuq 
ta ’sirida vujudga keladi. Tuproqdagi ortiqcha namlik, vaqti-vaqti bilan 
m uzlash uning hajmini oshiradi, o ‘simlikni tuproqdan siqib chiqaradi. 
Bunda o ‘simlik ildiz tuguni bilan tuproq yuzasiga chiqib qoladi, bir qism 
ildizlar uziladi.

---

Ayrim hollarda tu p ro q yuzasida suv b ug ‘larining kondensatlanishi 
natijasida tuplanish b o ‘g ‘im idan yuqorida m uz hosil b o ia d i va uning 
q a lin lig i p a s td a n k e la y o tg a n k a p illa r tu p r o q n a m lig i h is o b id a n
qalinlashadi.
Yangi haydalib, yaxshi m ola bosilm agan g‘ovak tuproqli m aydonga 
u r u g ‘ e k ilg a n d a , y o g in g a r c h ilik n a tija s id a tu p ro q n in g c h o ‘k ish i 
kuzatiladi ham da ildiz b o ‘g‘imi tuproq yuzasida yalang‘ochlanib qoladi. 
Bu kabi salbiy holatlarning oldini olish uchun tu proqni ekish oldidan 
yaxshilab molalash, tuplanish b o ‘g im in i chuqur hosil qiluvchi navlam i 
quyiroqqa ekish zarur.
0 ‘sim liklarni sham ol uch irib ketishi aso san d o n a d o r b o im a g a n
tu p ro q lard a o ‘rm on va ihotazorlar b o im a g a n d a , c h o i m intaqalarida 
q u rg ‘oqchilik paytida, kuchli sham ol esm aganda yuz beradi. B unda 
uru g iarn in g bir qismi uchib ketm asdan tuproqda qolishi ham mumkin, 
ammo urug‘lar o ‘z-o‘zidan qo‘zg‘atilgan va to‘planib qolgan boiad i. Tuproq 
yuzasini shamol uchirishi natijasida ildizlar ochilib qoladi. Bunday ildizi 
ochilib qolgan o ‘simliklar quriydi yoki qishlashda sovuqdan zararlanadi.
Sham ol k o ‘p b o ia d ig a n m in taq a la rd a tu p ro q b ir jo y g a t o ‘planib 
qoladi, shuning uchun tuproqning yuza qatlam i 2-3 sm, ayrim joylari 10 
sm qalinlikda olinadi.
Tadqiqotlarga k o ‘ra, qishda muz pardasi hosil b oiishi va qishki-bahorgi 
qurg‘oqchilik ta ’sirida kuzgi don ekinlari kam nobud b o iish i mumkin.
Q or qalin b o im a g a n va past h aro rat iliq havo bilan alm ashganda 
q o r eriydi h a m d a m u zlab , p a rd a h o sil q ila d i. M uz p a rd a s i hosil 
b o i is h i d a n e k in z o rd ag i o ‘sim lik larn in g n o b u d b o i i s h i ju d a kam
kuzatiladi.
K u zg i d o n e k in la ri k u z d a g i q u r g ‘o q c h ilik n a tija s id a k u c h siz
rivojlanishi va qishlash davom ida zararlanishi m umkin. Bunday hoi, 
ayniqsa, lalmikor yerlarda k o ‘p kuzatiladi. Kuzgi ekish davrida tuproqda 
y e ta rli n a m lik b o i m a g a n i u c h u n o ‘s im lik la r q ish la s h g a y ax sh i 
rivojlanmagan holda kiradi va noqulay iqlim sharoiti ta ’sirida zararlanadi. 
Buning oldini olish uchun tuproq n i sifatli ishlash, m aqbul m uddatda 
ekish va meliorativ tadbirlarni o ‘tkazish m uhim aham iyatga ega.
Qish davridagi qurg‘oqchilik o ‘simlik muzlab qolgan tuproqdan suvni 
shim ib ololm asligi n a tija sid a yuzaga keladi. B unday h o lla rd a havo 
haroratining ijobiy b o iish i hujayra shirasi konsentratsiyasining oshishiga, 
yer usti organlari, tuplanish b o ‘g‘imining qurishiga olib keladi.

---